KARTY Z FABRYKI KRAJOWEJ J. C.DU PORTA W WARSZAWIE

(Dokończenie)

Ostatni czwarty kolor kart: kije (basti), ma ten znak wyrażony dwojako: na dwóch kartach: jedynce i niźniku widzimy zwykły ostrzew (kij z obciętemi gałęziami) zakolorowany żółto, na innych kartach (dwójka) mamy równe okrągławe lub płaskie laski, ułożone na kartach: 7, 8, 9, 10, jakby w pęki „rózg liktorskich", związane żółtemi pasami. Ostrzew, na jedynce wyrażony, trzyma ręka podobnie jak trzyma ręka miecz na jedynce mieczowej. Ostrzew jest grubszym końcem ku górze zwrócony i ma dwa boczne ramiona obcięte, nadto ma dwa liście po jednym z każdego boku umieszczone. Ścięcia ostrzewia zakolorowane są barwą czerwoną, liście zieloną. Dłoń trzymająca ostrzew, wychyla się jakby z poza pagórków, zakolorowanych barwą żółtą, zieloną i czerwoną. Niżnik, który trzyma również ostrzew, przedstawia postać męską stojącą, bokiem w prawo zwróconą, w kaftanie do kolan sięgającym, z krótkiem okryciem na plecach. Na głowie ma czapkę okrągłą z chustą, zwisającą w tyle głowy na plecy. Niżnik trzyma przed sobą stojący na ziemi kij sękaty (ostrzew), zabarwiony kolorem żółtym. Ubiór niżnika ma, jak i przy innych figurach, niektóre części ubrania zakolorowane: żółto, czerwono i zielono. 

Już nie ostrzew, lecz laski okrągławe z 2 pierścieniami na nich ma za znak dwójka. Laski ułożone są w kształcie krzyża św. Andrzeja, miejsca między skrzyżowaniami lasek wypełnia ornament roślinny. Laski i ornament zakolorowane są trzema barwami. Karty 7-a, 8-a, 9-a i 10-a ze znakiem kija, mają, jak wspomnieliśmy, pęki prostych lasek, również w kształcie krzyża św. Andrzeja ułożonych. Pęki związane są z trzech i z czterech lasek. Dwa pęki z trzech lasek, skrzyżowane, mają na osi pionowej jeszcze jednę laskę, ponieważ chodziłoo wyobrażenie 7-ki, ażeby gracz widział siedm końców lasek (6+1=7). Ósemka, dziewiątka i dziesiątka mają skrzyżowane pęki z czterech lasek, przyczem na dziewiątce umieszczono jeszcze jednę laskę pionowo na skrzyżowaniu (8+1=9), a na dziesiątce dwie (8+2=10). Ilość oczek tych kart wyrażona jest jeszcze liczbą arabską: 7, 8,9,10, umieszczoną na miejscu skrzyżowania się lasek, które to miejsce w kształcie romba zostawiono nieprzecięte linjami konturów lasek. Laski związane w pęki ożywiono dekoracyjnie przez to, że pojedyncze części lasek założono barwą czerwoną i zieloną, pasy zaś, które wiążą laski, zakolorowano żółtą barwą. Miejsca wolne na kartach zdobią ornamenty roślinne, również kolorowane. Wyźnik i król koloru: trzyma każdy z nich laskę, wyżnik mniejszą, opartą jak buławę na biodrze, król ma w lewej ręce przed sobą laskę długą, zakończoną u dołu i u góry gałką (ob. fig. 8). 

Karty do gry z fabryki Du Porta w Warszawie przedstawiają się dekoracyjnie bardzo poważnie. Dekoracyjność tworzy już rysunek przez to, że przedmioty wyobrażające kolor karty: kielichy, miecze, pieniążki i kije połączone są ornamentem arabeskowym i przez to, że założone są barwami. Szczególniej uderza ta barwna dekoracja na kartach, przedstawiających rodzaj karty: miecze i kije. Gdyby karty z tymi znakami były niekolorowane, wyobrażałyby liczne linje elipsowate u pierwszych, a proste u drugich, ilość tych linij zacierałaby ilość mieczów i lasek, a więc ilość oczek kart. Zabarwienie tych przedmiotóww sposób, jak to wyżej przedstawiono, usunęło tę nieprzejrzystość i dodało dekoracyjności kartom, przy użyciu małej ilości barw, bo tylko: żółtej, czerwonej i zielonej, a czasem blado-niebieskiej. Na talji bowiem kart w Muzeum Przemysłowem krakowskiem (a także na niepełnej talji kart Muzeum narodowego), karty figuralne (król, wyźnik, niźnik), mają włosy głów założone kolorem blado-niebieskim, również tym kolorem założone są konie wyźników i węzły trzonu kielichów na kartach ze znakiem kielicha, wreszcie linje arabeskowe na kartach niefiguralnych pokryte są w części barwą zieloną, a w części barwą bladoniebieską. Barwę blado-niebieską, oprócz trzech innych, widzimy tylko na jednej talji, dwie inne talje tej barwy nie mają, tylko pozostawiono te miejsca niezakolorowane – białe. 

Każda talja z opisanych tu kart z fabryki Du Porta ma wybity stempel opłaty skarbowej, którą w Polsce ustanowiono w r. 1775: od talji francuskiej 2zł., od talji polskiej 1zł. 10 gr. Na talji, będącej własnością p. G. Soubise-Bisier są stemple: Stanisława Augusta, Fryderyka Augusta i Mikołaja I-go, na talji w Muzeum narodowem jest stempel przedstawiający orła polskiego, pod nim: ZŁOT. 1 GR. 10, stempel z inicjałami F, A, Rz koroną na górze (Fryderyk August) i stempel z czasów Mikołaja I-go z oznaczeniem: 20 kopiejek i inny z oznaczeniem: kopiejek 24. Inne talje, tu wspomniane, mają tylko stempel Stanisława Augusta i mikołajowski. Te różne stemple skarbowe, wyciśnięte na kartach wskazują, że karty były dłuższy czas w użyciu. Opisane powyżej karty z fabryki J. C. Du Porta w Warszawie, z drugiej połowy XVIlI-go wieku, zachowały typ kart włoskich, hiszpańskich i portugalskich, jaki te karty miały w XVII -ym wieku. Możemy to stwierdzić, mając do porównania 12 kart t. zw. włosko-hiszpańskich z XVII-go w., które znajdują się w Zbiorze graficznym Bibljoteki Jagiellońskiej nr. inwentarza 7626, wydobyte z oprawy książkowej. Zwróciła na nie moją uwagę p. Dr. Zofja Ameisen, kustoszka tegoż „Zbioru graficznego". 

Wspomniane karty do gry odbite są na jednym arkuszu, przeciętym podczas użycia go do wzmocnienia oprawy tekturowej. Karty nie są więc rozcięte na pojedyncze, tylko są odbiciem jednej formy kartowniczej, o tyle już przygotowane do swego użytku, że strona odwrotna arkusza podklejoną jest drugim arkuszem papieru, na którym odbity jest ornament, ułożony w romby, którego bok wynosi 17 mm. W każdym rombie jest rysunek, przedstawiający pojedynczą lilję heraldyczną lub różycę. Ozdoby te ułożone są w ten sposób, że jeden szereg tworzą romby z liljami heraldycznemi, drugi szereg romby zróżycami i tak dalej naprzemian. Odbity arkusz kart do gry (forma kartownicza jedna), zawiera sześć kart w szeregu górnym, a sześć w szeregu dolnym, obok siebie umieszczonych, oddzielonych od siebie linjami poziomemi i pionowemi, tak, że każda karta ma prostokątną obwódkę zewnętrzną (podług której rozcinano karty na pojedyncze) i obwódkę wewnętrzną, również prostokątną, linearną, połączoną tylko w narożach linijką skośną z rogiem obwódki zewnętrznej. Każda karta ma wysokości z brzegiem 140, a szerokości 64-65 mm. wielkość bez brzeżku wynosi 130 mm. wysokości a 55 mm. szerokości. Karty są więc podłużne, prostokątne (140x64 mm.). Wielkość ich jest prawie ta sama, jaką mają karty z fabryki Du Porta (135x60 mm.). Przedstawiają: karty figuralne po trzy z każdego „koloru": króla, wyźnika i niźnika z copas, espadas, diner os i bastos (tablica II). 

Karty są odbite z drzeworytu barwą czarną, jeszcze niekolorowane. Kolorowanie, jak wiadomo, następowało później za pomocą patronów. Znaki rodzaju kart są te same, które mamy na kartach z drugiej połowy XVIII w. Stylizacja znaków jest oczywiście inna, oprócz znaków: pieniążka i miecza, która, tak w kartach z fabryki Du Porta, jak i w kartach z XVII w., jest jednakowa. Odmianę wykazują tylko znaki puhara, który na kartach XVII-go wieku przypomina kształtem wąski, a wysoki kosz z liśćmi na górze i znak kija, mający kształt laski grubej z podłużną, okrągławo zakończoną gałką. Ułożenie figur kart jest jednakowe. Na kartach XVII wieku królowie siedzą na niskich, w kształcie skrzyń tronach, na głowie mają korony, awręce trzymają znak rodzaju karty. Wyźniki są to postacie męskie (rycerzy) na koniach. Konie mają bardzo ciekawe pozycje, wskutek tego, że szerokość kart wynosi mniej więcej połowę wysokości kart, drzeworytnik nadał postaciom koni pozycję, która skraca całą długość szyi konia. Konie mają więc łby albo wzniesione do góry, albo skręcone silnie w bok. Wreszcie niźniki stanowią pachołcy stojący, każdy z nich trzyma odpowiedni znak karty. Jako dodatki zdobnicze użyto na kartach motywów figuralnych i roślinnych (na tronach królewskich), wyobrażenia „słońca“, „księżyca w pełni" na piersiach koni i na klamrach pasów, wreszcie „skaczącego psa” (wyźnik puharowy), „biegnącego zająca (wyźnik dineros)“. 

Te karty z XVII wieku nie są wyrobem polskim, tylko zagranicznym, może niemieckim, więcej jednak, zdaje się, wyrobem francuskim, za czem przemawiałaby może lilja pojedyncza, użyta w ornamencie strony tylnej kart. Pochodzenia tych kart stanowczo określić nie można, nie mając do porównania tego typu kart ze zbiorów zagranicznych. Nie rozstrzygają też tej kwestji dwa podwójne inicjały, które znajdują się na kartach. Na podstawie tronu króla mieczowego widzimy inicjały M || A. Inicjały te uważamy za inicjały imienia i nazwiska kartownika, który te karty wyrabiał. Drugi inicjał, który znajduje się na samem dole, w rogu lewym (heraldycznie) w obwódce prostokątnej CP | oznaczać może imię i nazwisko drzeworytnika, który wykonał drzeworyty do kart. Inicjał ten bowiem jest umieszczony w miejscu mniej widocznem, podczas gdy inicjały pierwsze M || A znajdują się na bardzo widocznem miejscu karty, jakby miały również równorzędne znaczenie z wyobrażeniem karty. 

Karty tego typu, który omówiliśmy, wyrabiała w drugiej połowie wieku XIX, znana fabryka kart do gry w Wiedniu Ferdynanda Piatnika. Znamy talję, złożoną z 39 kart, t. j. po 9 kart każdego „koloru": pieniądza, puhara, kija i miecza. Karty niefiguralne są od 1-7 włącznie, karty figuralne zaś n. p. „Fante di danari" (niźnik) ma liczbę 11, „caval di danari" (wyźnik, jeździec) liczbę 12, „re di danari" (król) liczbę 13. W dawniejszych kartach były jeszcze karty: ósemka, dziewiątka i dziesiątka. Rysunek znaków kart Piatnika zachowany jest według typu dawniejszego: pieniądze przedstawione są jako „różyce", kije jako „fasces", albo laski grube ozdobione na końcach gałkami, „miecze" wygięte są również wkabłąki. Układ tych znaków na kartach jest wzorowany również według kart dawniejszych. Figury ludzkie mają układ odmienny od dawniejszych. Niźniki nie wyobrażają całej postaci męskiej, tylko pół postaci (podwójnej), tak samo wyźniki, czyli jeźdźcy mają ½  postaci i łeb koński przed sobą, (dawniejsze przedstawiają całego jeźdźca na koniu), wreszcie królowie nie siedzą na tronie, tylko wyobrażeni są w półpostaciach (podwójnych). Do kolorowania kart użyto tylko trzech barw: czerwonej, niebieskiej i żółtej. 

Karty mają wymiar: wys. 95 mm. (w obwódce: 85), szerokości 50 (w obw. 40). Na jedynce pieniądza (di danari) jest umieszczony napis fabryki kart w obwódce koła: Ferd. Piatnik e figli. Vienna, w środku koła stempel austrjacki opłąty skarbowej. Oprócz napisu firmy jest jeszcze dwuwiersz: „Son gli amici molto rari, quando non si hadanari”. Jedynka przedstawiająca: puhar (coppa), wyrażony tu jako wodotrysk (ogrodowy) na dwuwiersz: „Una coppa di buon vin fa corraggio famor bin“. Jedynka kijowa (di baston) z kogutem u dołu, ma na wstędze owiniętej około kija napis: „Molle votte le giuo cate, van finire aba stonate", wreszcie jedynka „mieczowa" ma dwuwiersz: „II giuoco della spada a molti non aggrada”. Każda figura ma przez środek, w którym stykają się półpostacie, białe pole, z napisami oznaczającemi maść i walor karty: „fante di bastoni, caval di bastoni, re di bastoni, fante di spade, caval di spade, fante di coppe, re di coppe". 

Adam Chmiel