Dalsi Architekci Włoscy. Zabytki architektury świeckiej. Domy mieszczańskie. Dekoracya wewnętrzna. Architekci niemieccy. Stopień wiedzy cechowej.

Wszystkie te domy mają charakter wybitnie włoski swego czasu, wszystkie też mają już znamiona przekwitającego renesansu. Z wyjątkiem domu Szolcowskiego, którego kartusze i rzeźbione figuralne ornamenta wskazują już na wpływ niemiecki, a który uderza silnie akcentowanym pionowym podziałem, wszystkie inne odznaczają się owym charakterystycznym podziałem horyzontalnym, tak przeważającym w świeckich budowach Vignoli i jego szkoły, której wpływ zapewne daleki i niejako z trzeciej już ręki, najbardziej się przebija w znamienitszych budowach lwowskich. Horyzontalna artykulacya najbardziej zaznacza się na domu Bandinellego (fig. 38), gdzie ją akcentują bardzo silnie wystające gzymsy gurtowe nad parterem i pierwszem piętrem. W szczegółowych formach przeważnej części domów zachodzi wielkie podobieństwo, często nawet zupełna identyczność. Widzimy to w dekoracyi fasad a głównie okien, w kompozycyi fryzów, w układzie narożnej rustyki i t. d., a podobieństwo takie nie zawsze się da wytłumaczyć spólnym architektem. Jeżeli nasuwa się domysł, że dom Bandinellego i dom Szolca powstały według planów jednego i tego samego architekta, tyle mają w sobie identycznych szczegółów mimo odmiennej artykulacyi fasad, to przypuszczać tego samego nie można o domach Massarego, Dybowickiego i Pinozzego, a przecież we wszystkich tyle jest pokrewności form, że śmiało mówić można o pewnym stylowym typie lokalnym. Uwagi godną jest rzeczą, że pewne formy dekoracyjne, już barokowe, które musiały być nowością we Lwowie, bo nie tak dawno przestały były uchodzić za nowość we Włoszech, powtarzają się bardzo często na domach, skąd inąd całkiem do siebie niepodobnych. I tak n. p. owe esowe, zawijane uwieńczenie okien, z którem pierwszy Vignola wystąpił w Rzymie, spotykamy we Lwowie już jako stały motyw dekoracyjny, który zastąpił nasady trójkątne lub łuczyste.

Użyto go na domie Massarego, nad oknami drugiego piętra domu Dybowickiego, a także pod nadokiennemi gzymsami domów Bandinellego i Pinozzego. 

Attyki i portale stanowiły główną ozdobę domów lwowskich. Z attyk dochowała się nam tylko jedna z XVI w. na domie Anczowskiego, portalów dotrwało kilka, a ozdobnością swoją, szlachetnością form a niekiedy i bogactwem rzeźby świadczą o zmyśle estetycznym nietylko tych, którzy je stworzyli, ale także — i to w wyższym może stopniu — o zamiłowaniu piękna i o dostojnem pojmowaniu swego stanu tych mieszczan, którzy je bardzo znacznym niekiedy kosztem zamawiali. W tych szerokich, wspaniałych, wobec bardzo ograniczonego miejsca podwójnie drogich portalach wyrażała się dumna chęć monumentalnego niejako zaznaczenia swojej własnej i swojego grodu godności — był w tem jakby zamiar uszanowania nietylko własnego progu, ale i gościa i miasta.

Rzecz charakterystyczna, że jedną „z sztuk mistrzowskich", którą wykonywał towarzysz cechu mularskiego, stanowiły właśnie „wrota", to jest portal, który kandydat musiał zrobić nie w rysunku na papierze, ale w modelu z kredy. Kilka takich wspaniałych portalów zna już czytelnik z poprzednich rozdziałów; do najpiękniejszych dochowanych okazów należy dalej bogaty i znakomicie wykonany portal domu Hieronima Pinozzego (fig. 41), rzecz niepospolitej kompozycyi bardzo biegłego dłuta, ale odbiegająca już od czysto-włoskich form, wykonana pod widocznym wpływem bardziej północnych motywów. Bujny ornament roślinny przerwany groteską w kształcie fantastycznego putta, jaki widzimy na węgarowych pilastrach tego portalu, jeszcze włoski, ale oryginalne trójkątne kartusze, miernie podwijane, któremi rzeźbiarz wypełnił spandryle łuku, to już motyw nie włoski i w tej formie nie niemiecki ale raczej flamandzki. Z mniej okazałych, nie dojazdowych portalów zachowały się dotąd i  zasługują na uwagę wdzięczny portal w domu rynkowym Dybowickiego i portal domu Ambrożego Przychylnego na ulicy Boimów nr. 34, ten drugi ujęty w ciosowe obramienie, z którego ciężkim i jakby warownym łukiem nie harmonizują wcale rzeźbione rozety tego samego typu, jaki się spotyka często w starożytnych pomnikach lwowskich, n. p. w rzeźbach odrzwi w kościele Benedyktynek. Ozdobnym portalom odpowiadały zwykle okazale sieni wjazdowe, a gdzie na to pozwalało miejsce, które w ściśniętem fortecznemi murami mieście bardzo oszczędnie było wymierzone, także podwórza. 

Do niepospolitszych wjazdowych sieni należała sień w zburzonym dziś domu Pinozzego, lekko i polotnie sklepiona, ozdobiona rozetami i rzeźbionemi kluczami w formie główek i konsolek (fig. 42, 43). 

W niektórych domach, jakby zwyczajem Wschodu, który, jak to na innem miejscu wykazaliśmy, więcej udzielił swych rysów Lwowowi, aniżeli którejkolwiek innej stolicy polskiej, fasady były skromne i skąpo ornamentowane, a natomiast podwórza uderzały bogactwem dekoracyi architektonicznej i rzeźbiarskiej. Takie były podwórza domu l. 4 i 20 na ulicy ruskiej i domu pod l. 19 na ulicy blacharskiej — dziś niestety przez oficynowe dobudówki zamienione w błotniste zakąty lwowskiego Ghetta. Do najlepszych renesansowych dekoracyj architektonicznych należą rzeźby w drugim z wymienionych domów, który był własnością Greka Izarowicza az końcem XVII wieku służył za pałac władykom ruskim (fig. 44) ale utrzymały się z nich ledwie szczątki, jak n. p. ocapy i obramienia okienne na pierwszem piętrze; pełne oryginalności i wybornie wykonane są godła winiarskie w podwórzu pierwszego z wymienionych domów, jak n. p. ów lwi maskaron z winnem gronem (fig. 45); niepospolitym wdziękiem kompozycyi i wykonania uderzają konsole galeryi w podwórzu domu trzeciego (fig. 46 i 47).

Wbrew surowości klimatu dawano od podwórza arkadowania, z których obok małego chiostra w podwórzu wołoskiej cerkwi, prawdziwego pezzo d’Italia, a także zamurowanego dziś krużganka o bogato rzeźbionych słupach na tylnem podwórzu katedry ormiańskiej (fig. 48), zachowało się jeszcze jedno w domu Korniaktowskim w rynku, a które w bardzo oryginalnej kombinacyi z odkrytem i schodami tworzyły niegdyś loggię w zburzonym dziś domu Stancel-Szolcowskim na ulicy Grodzickich.

Wewnętrzna dekoracya domów bywała także bogata. Dolne komnaty miały sklepienia ozdobne, niekiedy z rzeźbionemi zwornikami i kluczami — dwoje takich ornamentowanych sklepień oglądać jeszcze można w przytoczonych już domach nr. 4 na ulicy ruskiej i nr. 34 na ulicy Boimów, a zapewne nie o wszystkich wiemy — górne pokoje miały najczęściej sufity drewniane, w skromnych mieszkaniach tylko profilowane, w świetniejszych rzeźbione i polichromowane. Wszystkie te belkowania już poznikały — ostatnie, które nam się widzieć zdarzyło, z domu Stancla Szolca, podajemy tu w rycinie (fig. 49—50). Pochodzi ono już z bardzo późnego czasu, jak świadczy data na środkowym belku (fig. 49), kiedy dom ten zmieniwszy już przedtem kilka razy właścicieli, przeszedł w posiadanie rodziny ormiańskiej Jaśkiewiczów, a mianowicie Jana, „seniora nacyi ormiańskiej“. Ciekawą jest ornamentyka obu belków głównych: rozety karbione (Kerbschnitt), tak pospolite w ornamentyce ludowej Skandynawii, Fryzyi, Holandyi, a i między naszymi Hucułami, w tym wypadku odnieść by raczej można do oryentalnego źródła, bliższego Ormianom niż północ Europy, wiadomo bowiem, że ta sama technika i takie same a przynajmniej wielce pokrewne ornamenta spotykają się w Turcy i innych krajach Wschodu. Przy burzeniu starych murów, przy rozbieraniu kuchni w walących się starych domostwach, położonych w najbrudniejszych i najbardziej dziś upośledzonych zaułkach śródmieścia, spotyka się okruchy kominów alabastrowych, rzeźbionych misternie i z artystycznym smakiem.

Co przedewszystkiem uderzało w każdej bogatszej komnacie, to obfitość rzeźb w kamieniu. Obramienia drzwi, węgary i ocapy okryte były szczodrze rzeźbioną ornamentyką — bogata niekiedy do przesady dekoracya framug okiennych była regułą we Lwowie. W typowych trójokiennych domach mieszczańskich front składał się na każdem piętrze z dwóch pokojów, dwuokiennej świetlicy i niniejszej izby. Świetlica pierwszego piętra bywała najdostojniejszą komnatą, a oba jej okna zagłębione wraz z przedzielającym je filarem czyli t. zw. międzyścieżem, od którego biegły nałęcza nadokienne, stanowiły całość dla siebie, coś na wzór tego, czem jest t. zw. etablissement w naszych salonach. Nazywano to z niemiecka gezesem (Gessäs), w framugach bowiem najczęściej umieszczano rodzaj odsadzki, która służyła za ławkę.

Wysilano się zawsze na rzeźbioną dekoracyę takich ościeży i międzyścieży — a kilka zachowanych dotąd okazów dać nam może miarę, jak bogato i oryginalnie były rzeźbione. Do najpiękniejszych należy międzyścieżew domu pod l. 20 w rynku, okryte nadobnym i zręcznie stylizowanym ornamentem (fig. 51); do bardzo charakterystycznych dla Lwowa; choć już sztywniej ornamentowanych międzyścieże w domu pod l. 10 na ulicy ruskiej, rzeźbiona ich dekoracya składa się z esówi podłużnych czworoliści i rutewek, które były typowym motywem w ornamentyce lokalnej (fig. 52). Dom Anczowskiego, tak hojnie okryty rzeźbą na zewnątrz, posiada jej również wiele i wewnątrz — do dekoracyi rzeźbionej międzyścieża użyto tu winogradu w ciężkiej stylizacyi, w nałęczach bogato modelowanych rozet (fig. 53). Dekoracyi międzyścieży odpowiadały rzeźbione ocapy i węgary drzwi pokojowych, których kilka okazów dochowało się dotychczas, jak n. p. w domu rynkowym niegdyś medyka Dybowickiego (fig. 54) ujęte w dwie żłobkowane kolumny z maskaronami lwiemi na stylobatach, z ładnie ornamentowanym ocapem; lub w domu Anczowskiego na dole (fig. 55) ujete w za ciężkie nieco może słupy en bossage z płaskorzeźbą Ukrzyżowania w szczytowej nasadzie. Jest to mniej więcej wszystko, co znamy — a zapewne nie znamy wszystkiego, co jeszcze kryć się może w wnętrzach starszych lwowskich domów, zwłaszcza takich, które nie zachowawszy już żadnej cechy starożytnej na zewnątrz, nie obiecują badaczowi niczego i wewnątrz, a przecież, jak się nieraz przekonaliśmy, zachowały jeszcze szczegóły wielce interesujące. Wszystko to odnieść się da do włoskiej epoki lwowskiego budownictwa.

Czytelnik niewątpliwie zauważył, że wśród tylu budowniczych, przytoczonych przez nas z lat ostatnich XVI a pierwszych dziesiątek lat XVII wieku, nie znajduje się ani jeden Niemiec. Są to sami Włosi z małą domieszką Polaków. Jednakże już około r. 1600 zaczynają przybywać do Lwowa Niemcy, ale zawsze obok Włochów, a magistrat widzi się zniewolony wziąć ich w obronę przed zdzierczemi opłatami, które na nich nakładają towarzysze i mistrzowie cechowi. Po raz pierwszy wymienia tu władza miejska obok Włochów także Niemców (Italos et Germanos). Nie są to przecież mistrzowie, ale czeladź mularska, i żadnego też mistrza z pretensyą do stanowiska architekta nie spotykamy między tymi Niemcami. Wyjątek stanowi tylko Andrzej Bemer, Wrocławczyk, który w r. 1592 przyjmuje prawo miejskie, i odtąd rozwija przez czas jakiś znaczniejszą czynność we Lwowie i po za Lwowem. Bemer już w następnym roku jest cechmistrzem. Był to, jak wynika z robót, które wykonał, zarazem budowniczy i rzeźbiarz. Szlachta Stanisław i Marcin Bydłowscy kwitują go w r. 1596 z czynszu za kopalnię alabastru w Czerniejowie, którą dzierżawi u nich, a przy tej sposobności potwierdzają, że pewną część należytości dzierżawnej Bemer wyrównał rzeźbionemi posągami (imaginibus scupltis). W roku 1621 obowiązuje się Bemer wykonać do pewnego ściśle oznaczonego terminu Mikołajowi Kiszce z Ciechanowie, wojewodzie derpskiemu, ołtarz z kamienia misternie według rysunku umówionego wyrzeźbiony (altare lapideum affabre sculptum iuxta formam delincatam iuxta contractum intercisae).

Za ten ołtarz otrzymał był Berner ugodzone honoraryum, niemniej przeto, jeśli zobowiązania dotrzyma w pełni, będzie miał prawo żądać dopłaty w kwocie 100 zł. Ołtarz ten przeznaczony był do Iwia w powiecie Oszmiańskim a prawdopodobnie miał ozdobić kościół Bernardynów, fundowany tam przez Kiszków. Dowiadujemy się z dalszego zapisku, że ołtarz miał pierwotnie wykonać Marcin Fioła, rzeźbiarz i mieszczanin z Krosna. Bemer jeździł sam na Litwę, do lwia, niewiadomo, czy tylko dla ustawienia ołtarza, czy też dla dalszych także robót. We Lwowie upamiętnił się był Bemer zbudowaniem wieży na ratuszu, która została wzniesiona staraniem słynnego burmistrza i rajcy dr. Marcina Kampiana, a znana nam jest tylko z niedokładnych rysunków i rzeźbionych kamiennych okruchów. W roku 1621 urząd radziecki stanowi, że z uwagi na zasługi położone około miasta przez Andrzeja Bemera, a głównie z powodu, że tenże architekt wybudował wieżę ratuszową ex arte sua, miasto uwalnia go raz na zawsze od powinności odbywania straży miejskiej (t. j. służby na basztach i bramach). Oprócz wieży ratuszowej Bemer, zdaje się, nie wykonał żadnej znaczniejszej roboty, a przynajmniej o żadnej nie wiemy — rozszerzenie bowiem grobowca w kaplicy Wolfowskiej w katedrze, było raczej tem, co we Lwowie w owym czasie w języku cechowym nazywało się trunkalem, t. j. drobnostką na piwo. w r. 1629 Bemer już nie żyje, jak się o tem dowiadujemy z dekretu miejskiego, który dla jego zasług darowuje wdowie zaległe opłaty od pozostawionego przezeń domu.

Z godniejszych osobnej wzmianki przytoczyć możemy w końcu Józefa Raistin, któremu akta dają tytuł Sacrae Regiae Maiestatis Murator et Architectus in Arce Grodnensi, który wszakże nie mieszkał we Lwowie lecz w Grodnie, skąd przyjeżdżał tylko po rzemieślników; Alberta Kielara, raczej rzeźbiarza niż budowniczego, którego już dlatego wymienić należy, że z pod jego dłoni wychodziły owe ormiańskie nagrobkowe płyty, któremi do dziś dnia wybrukowana jest część podwórza katedry ormiańskiej, a który pracował także przy budowie kościoła Maryi Magdaleny niegdyś OO. Dominikanów, gdzie, jak się skarży w testamencie, na „robocie mało co wskórał“; Stefana Piamens, ożenionego z córką poprzedniego a wnuczką Adama de Larto czyli Pokory, który to Piamens, nazywany w aktach Hungarus Murator, wytacza w r. 1662 pozew Andrzejowi Buza, mieszczaninowi czerwonowódzkiemu (Graecus, civis Czeruonouodensis) o sumę 260 zł. za wymurowanie cerkwi ruskiej w Mukaczowie, na co pozwany Buza odpiera, że nie on ma płacić za cerkiew, ale wojewoda mołdawski Konstanty jako właściwy fundator; a w końcu Lwowianina Alberta Życzliwego Kapinosowicza, syna Wojciecha Kapinosa a szwagra Pawła Rzymianina, który budował w r. 1628 mały kościółek Św. Krzyża przed bram  halicką dla cechu ślusarskiego i kowalskiego, a którego w r. 1640 król Władysław IV jako „architekta i geometrę" poleca urzędowi miejskiemu dla podeszłości wieku uwolnić od pracy nad wymiarami wałów obronnych przedmieścia halickiego.

Zamykamy na tem listę budowniczych lwowskich XVI i XVII w., chociaż kilkanaście jeszcze nazwisk dodać byśmy do niej mogli na podstawie zapisków archiwalnych, jak już bowiem zaznaczyć mieliśmy sposobność, nie mamy najmniejszej wskazówki, aby ci ludzie stali choćby cokolwiek wyżej w swojej sztuce a raczej w swojem rzemiośle, aniżeli pospolici majstrowie mularscy. Zachowała się księga lwowskiego cechu „mularskiego i sztameckiego", która utwierdza nas w tem podejrzeniu. Są to tylko fragmentaryczne i bezładne zapiski, sięgające 1582 roku. W „regestrze mistrzów siedzących" spotykamy wprawdzie i takich ludzi, jak Paweł Rzymianin (od r. 1584), który prowadząc tyle budów na większą skalę, musiał należeć do cechu choćby tylko dla ułatwienia sobie stosunków z licznymi towarzyszami rzemiosła mularskiego, których zatrudniał, ale z wszystkich szczegółów, jakich dostarcza ta księga, wypływa wcale wyraźnie, że stopień przeciętny wiedzy zawodowej i intelligencyi w ogóle w tej „uczciwej korporacyi" był bardzo skromny. Świadczy o tem przedewszystkiem miara wymagań, jakim uczynić było trzeba zadość, aby zostać mistrzem, czyli t. zw. „odprawianie sztuk" (Meisterstück). Ponieważ do cechu należeli nietylko mularze ale i rzeźbiarze, więc sztuki były także dwoiste. Kto chciał zostać mistrzem mularskim, „odprawiał sztukę" jak na prz. p. Jakób de Ponto w roku 1621, tak „rysowaną jak i z drzewa, wyrżnął lunety, buksztele, także i salbrety, za ozem był przyjęty do społeczności", lub jak Bartosz Powolny (1640) rysował „gmach według modeluszu od Ich Mości panów Radziec aprobowany i z drzewa sklep pokazał". Niektórzy poprzestawali na daleko skromniejszem zadaniu, a niektórzy i najskromniejszemu podołać nie umieli, a mimo to przyjmowano ich do społeczności jako mistrzów chociaż, jak to przyznać należy, pod pewnemi upokarzającemi warunkami i za pisemnym rewersem, w którym nieszczęśliwy kandydat przyznawał się do własnego niedołęstwa.

Jan Lwowezyk n. p. oświadcza w roku 1645, że „dwa dni zabawiał się robieniem sztuk, a iż rozum mój tego nie mogąc znieść i temu wydołać, musiałem się dla samej osławy i śmiechowiska puścić na łaskę mistrzowską i tak za długą prośbą, abym tylko pogardzony nie był i oddzielony od społeczności, uczyniłem publiczną deklaracyę, iż nie mam się podejmować żadnych robót we wszystkich okolicach miejskich bez wiadomości i pozwolenia panów mistrzów, a to abym jakiej niesławy cechowi nie zrobił“ i t. d.

 

Oprócz tej deklaracyi musiał Lwowczyk dać jeszcze cechowi kolacyę i ofiarować na obronę miasta prochu kamieni cztery, rusznic hubczastych niemieckich cztery i szabel z pasami cztery.

Rzeźbiarze czyli sztamecowie, jak ich nazywano w cechu zwyczajem starych czasów, kiedy lapicida oznaczał nawet dostojnego talentem artystę a nazwy tagliapietra nie wstydził się żaden z weneckich architektów, twórców arcydzieł marmurowych nad Canal Grande, składali dowody swego uzdolnienia na mistrzów „odrabianiem sztuk“ odmiennych. Sztuki polegały zwykle na zrobieniu modelu portalowego, kolumny doryckiej a niekiedy i figuralnej rzeźby. Wawrzyniec Kochanek, drugi mąż wdowy po Pawle Rzymianinie, „odprawił w r. 1631 wedle przywileju sztukę, t. j. słup dorycki i wrota, i do nich przynależyste okoliczności uczynił"; a Stefan Przyjaźny (1640) odprawował sztukę snycerską, t. j. wyrobił z drzewa krucyfiks długi na półosma cala, i jako zięć pana Janów Magdaleny nie robił, także i  sztameckiej sztuki nie robił, tylko słup dorice i formy wyrżnął, a wrota (t. j. portal) kondonowały się, dlatego iż pół sztuki powinien robić, że zięć brata naszego".

W obec tak szczupłej miary wiedzy wymaganej w zawodzie, nasuwa się pytanie, czy warto odgrzebywać z pyłu zapomnienia nazwiska tych ludzi? Nie trzeba wszakże zapominać, że szukamy ich do pomników architektonicznych, które się przechowały do naszych czasów, które są i budzą ciekawość, do dzieł monumentalnych, które warte tego, aby dociekać, kto był ich twórcą. Pamiętać trzeba dalej, że tak zniechęcające szczegóły datują się już z późniejszych czasów, kiedy dokonywać się zaczął rozłam między rzemiosłem a sztuką. Iw lepszych zresztą czasach, kiedy rozłam ten jeszcze nie był się dopełnił a nawet się nie zarysował wyraźniej, architekci nie wychodzili ze szkół systematycznych, nie przebywali wszystkich tych faz specyalnego wykształcenia, bez których nie pojmujemy dziś budowniczego. Niemiecka Bahütte, włoska fabrica, dziedziczna tradycya sztuki, praktyka u mistrza — to cała politechnika największej części tych architektów, którzy w XV i XVI wieku przybywali do nas z Włoch i Niemiec. Nie trzeba się też łudzić, aby ci Włosi, którzy zbudowali w Polsce wszystko, co było lepszego w XVI wieku, uczyli się więcej, choć z pewnością umieli więcej. Umieli rzec by można z samego ducha swego miejsca i czasu, z atmosfery, która tak była przesycona sztuką, zamiłowaniem, tradycyami i praktyką tej sztuki - że każdemu wrodzonemu talentowi pozwalała unieść się po nad poziom rzemiosła i robiła z mularzy architektów. Gdzie nie było tej atmosfery, a nie było jej u nas — tam rzemiosło pozostało rzemiosłem.

Nie trzeba się dalej łudzić, że Włosi przybywający do Polski należeli do najlepszych lub przynajmniej do lepszych w swojej ojczyźnie. Przeciwnie, z przeważnej części tego, co po nich zostało na ziemi polskiej, przypuszczać można nie bez słuszności, że należeli do gorszych, do najmierniejszych. Bereccich, Padovanów, Canavesich, Guccich, było między nimi bardzo mało; na palcach policzyć ich można.

Przeważna większość składała się z ludzi małej wiedzy i małego zasobu oryginalnej twórczości — a było wśród niej sporo i takich, których we własnej ich ojczyźnie nazywano: mazzacani architetti. Ale ci ludzie mieli coś, czego się nie zawsze nabywa na politechnikach dzisiejszych i czem górują potąd nad bardzo uczonymi, i to właśnie i głównie może nad bardzo uczonymi adeptami sztuki budowniczej — oto byli architektami a nie inżynierami. Z politowaniem patrzą dziś specyaliści na skromność ich środków, na naiwność w rozwiązywaniu pewnych problematów technicznych, na nieporadność właściwą samouczkom — ale to im przyznać muszą, że posiadali wysoce rozwinięty zmysł i miłość formy, wrodzony instynkt monumentalny i ten pierwiastek artystyczny, leżący już w naturze, w temperamencie, w fantazyi, powiedzielibyśmy pierwiastek rasowy, który nawet na ubogiej, czysto użytkowej budowie musiał się koniecznie odbić w jakimś szczególe plastyki i dekoracyi i nadawał jej fizyognomię. W tem leży sekret, dlaczego tych kilka starych domów w rynku, które dochowały się do naszych czasów, uderza od razu każdego — mają one coś osobistego w sobie, mają własną fizyognomię. Ci ludzie, którzy je budowali, nie znali zapewne sławnych teoretyków renesansu, Alberti’ego, Serlii, Vignoli, Palladia, ale choć z gruba może naiwnie stosowali przecież tę samą zasadę geometrycznej i kubicznej harmonji i ten sam rytm w artykulacyi murów do tego, co budowali, az tych samych gzymsów, pilastrów, boniowanych ciosów, których i dziś używamy, umieli robić fasady, które wprawdzie nie były tem, czem je chciał mieć Alberti: tutta la musica, ale do tej muzyki miały się choćby tak, jak do śpiewu wielkiego operowego śpiewaka ma się śpiew prostaczka z uchem muzykalnem, kiedy obaj jedną i tę samą aryę śpiewają. Nie jest to jedno i to samo, ale w jednem jest zawsze coś z drugiego.