Grafika.

*****

Niejako polem doświadczalnem, na któremby można było obserwować ścieranie się  czynników, o których wyżej mówiłem, i stwierdzić kategorycznie, jak interes praktyczny fatalnie odbija się na wymaganiach sztuki, są roczniki wielkich illustracji europejskich. Niewątpliwie, pisma te w założeniu swojem posiadały cele artystyczne, z czasem jednak, pod naporem warunków zewnętrznych, stawały się coraz wyraźniej i bezwzględniej zwyczajną reporterką ilustrowaną.

Nie chcę bynajmniej utrzymywać, że jakieś zdarzenie dnia, narysowane przez doskonałego rysownika, przez to jedynie, że jest ilustracją chwili bieżącej, nie może już tam samem być rzeczywistem dziełem sztuki; że następnie rysunek taki, wycięty pięknie na drzewie, nie jest naprawdę ozdobą  artystyczną każdego pisma, ale - że na istotnej jego wartości poznaje się zaledwie nieznaczna część odbiorców, większość zaś rysunkowi okolicznościowemu przypisuje ii tylko znaczenie informacyjne i nie ceni go wyżej od dobrej fotografji, wytrawionej na cynku lub miedzi. Nadto fotografja, jako bezwzględnie wiarygodna, zyskuje większe uznanie i ufność, to też fotograf coraz częściej  zastępuje rysownika, a trawionka drzeworyt.

Tak tedy upada jednocześnie artystyczne rytownictwo i artystyczne ilustratorstwo. U nas, niestety, sprawa ta przedstawia się  w świetle jeszcze bardziej ponurem, gdyż panuje opłakany zwyczaj posiłkowania się kliszami obcemi. Przeważnie kupuje się gotowe cynkotypy za granicą, albo poprostu wycięty obrazek z illustracji przetrawia się na miejscu, nie bacząc, że krzyżujące się linje  siatki, wytwarzają zgoła niepożądane efekty i że całość brudna, płaska i bez najmniejszej wartości artystycznej, jest tylko na szpaltach pisma ciemnym plackiem, wywołującym odruch obrzydzenia.

A jednak przyznać trzeba, że niektóre pisma obrazkowe europejskie, jak naprzykład wielka „Illustration" paryska, pomimo swego charakteru wybitnie publicystycznego, przez wzgląd na odpowiedzialność swoję wobec sztuki narodowej, długo liczyła się z wymaganiami mniejszości, bardziej uświadomionej estetycznie, i starała się o rysunki oryginalne, tudzież o możliwie największą  ilość drzeworytów w numerze. Obecnie, coprawda, i ona rezygnuje, potrochu z ambicji artystycznych i coraz częściej spotyka się  tam cynkotypy, przeniesione przez siatkę  wprost z fotogramów.

Ze fotogramy te są w swoim rodzaju zadziwiająco doskonałe, wprost wyjątkowo piękne i zajmujące, że wytrawiono je i wydrukowano w sposób, przynoszący zaszczyt odnośnym zakładom przemysłowym, że wreszcie z tego powodu wydawnictwo całe sprawia wrażenie nader dodatnie i sympatyczne, to znowu sprawa całkiem odmiennej natury. Obrazki tam umieszczone, pomimo wszystko, nie przedstawiają tego interesu artystycznego, jaki daje dzieło, oryginalnie poczęte; nie sprawiają tego mianowicie zadowolenia estetycznego, jakie odczuwamy wobec bezpośredniego przejawienia się znamiennych rysów  indywidualności twórczej,

Zapewne, nie wszyscy odczuwają potrzebę tych zadowoleń, i na tern właśnie wydawcy pism obrazkowych opierają swój rachunek, niemniej przecież w pewnych sferach nietylko nie wystarczają ordynarne cynkotypy z fotografji, ale najwytworniejsze heliograwiury i przedziwne w swej dokładności druki kolorowe z arcydzieł oryginalnych nie zadowolą górnych upodobań znawców, gdyż wobec pospolitości podobnych reprodukcji rodzi się tęsknota do czegoś, coby nietylko  było maszynowem powtórzeniem tej samej identycznie plamy światłocieniowej lub wielobarwnej, ale coby w każdej odbitce nosiło na sobie znamiona osobistych, a świadomych  swego celu starań artysty.

Tak więc dla tęsknot tych, dla tych upodobań wyrafinowanych, dla wybujałych w rozwoju kulturalnym potrzeb estetycznych, powołano do życia dawne, zaniedbane chwilowo sposoby uwielokrotniania rysunku oryginalnego w odbitkach artystycznych. Obok postępującej z zawrotną szybkością w dziedzinie ułatwień technicznych chemigrafji, powstaje, jak za dawnych, dobrych czasów, grafika prosta i nieskomplikowana w swych środkach.

Istotnie, najpierwszorzędniejsi malarze i rysownicy zajmują się dziś z upodobaniem akwafortą, akwatintą, fluofortą, litografją, wycinają własnoręcznie płyty drewniane do  odbić kolorowych na sposób japoński; starają się za wszelką cenę wskrzesić dawną bezpośredniość w reprodukcji artystycznej.

U nas w zakresie grafiki pracują nader  owocnie Jasiński, Łopieński, Pankiewicz, Kamieński, Wyczółkowski, Rapacki, Krasnodębski, Brandel, Siedlecki, Jabłczyński i wielu innych.

Ruch ten w obecnej chwili jest niezmiernie pożądany, gdyż nadmierna łatwość chemigrafji, a stąd nadużycie jej do wszelkich godziwych i mniej godziwych celów - to staszliwe, do obrzydliwości niechlujne spospolitowanie obrazka, te świstki brukowe  ilustrowane nędzną tandetą pokątnej twórczości, te pocztówki uprzykrzone, „ozdobiane“ najbezczelniej poronionemi płodami pretensjonalnego dyletantyzmu, ten ogrom fotografji odbijanych w setkach tysięcy egzemplarzy-wszystko to znieprawiło smak publiczności w stopniu zatrważającym i czas najpilniejszy, ażeby garść artystów produkcją swoją wytwórczą otworzyła oczy ogółu na rzeczywiste wartości estetyczne, tkwiące w dziełach sztuki prawdziwej. Może wtedy ogół ten wydawcom tak zwanych pism artystycznych narzuci wyższe wymagania, może wreszcie przemysłowcy zrozumieją, u kogo mają zamawiać plakaty reklamowe, ażeby niemi nie szpecić ulic miasta i nie obrażać delikatniejszych uczuć prżechodniów, może wreszcie znikną ohydne pocztówki i w najwyższym stopniu niepedagogiczne, nieestetyczne, niemoralne i nielogiczne książki obrazkowe dla dzieci, gdzie polski poeta układa sentymentalnie swojskie wierszyki do ordynarnych niemieckich malowanek.

Stanie się w końcu, że wykwintniejsza sztuka graficzna, uprawiana dziś wyłącznie przez kilku artystów dla kilku amatorów, demokratyzując się nieco, przeniknie do mas  szerszych i, zanim sama obniży swoje loty, posunie o krok jeden estetyczne wyrobienie  ogółu

*****

*****

Zupełnie specjalne miejsce w rodzinie sztuk graficznych zajmuje akwaforta. Należy ona do najbardziej artystycznych sposobów reprodukcji, przyczem trudność odbicia większej ilości odbitek nadaje im wartość, że tak  powiem, amatorską, nieraz bardzo wysoką. Istotnie, siła tonu i subtelność rysunku, jakie tu można osiągnąć, sprawiają, że dobre odbicia akwafortowe cieszą się wśród znawców i miłośników nie mniejszym nieraz szacunkiem, niż rysunki oryginalne.

Sposób sam nie jest również nowy; używany był z powodzeniem przez mistrzów szkoły holenderskiej, jak Rembrandt i Van Dyck. W ostatnich czasach, dla przyczyn wyżej wyłuszczonych, jako jeszcze jeden wyraz protestu przeciw zbyt ułatwionej produkcji mechanicznej, wzmogło się ogromnie zamiłowanie do tego rodzaju .rytownictwa, które w całej pełni zachowuje cechy indywidualności artystycznej twórcy. Artysta i tu nie oddaje dzieła swego innemu, któryby miał rysy i tony, przez niego położone, interpretować w sobie właściwy sposób, jak się to dzieje w drzeworytnictwie, a poczęści w stało i miedziorytnictwie, ale sam własnoręcznie na blasze miedzianej znaczy myśli swoje, a najczęściej osobiście staje przy prasie, Jak rzeczywiście potrzebna jest obecność artysty przy tłoczeniu, łatwo zrozumieć, jeżeli się pozna szereg czynności, składających się na utworzenie ostatecznego odbicia akwafortowego.

Przedewszystkiem, na blasze miedzianej, pokrytej specjalnym werniksem, artysta rysuje obraz, znacząc igłą siatkę kresek. Pociągnięcia igły obnażają metal z pokrywającej go powłoki i czynią w tych miejscach  wrażliwym na działanie kwasów, to też po włożeniu płyty do rozczynu królewskiej wódki (aqua forta) miejsca te, pod wpływem  gryzącego płynu, zagłębiają się, tworzą brózdy, w które się następnie wciera farbę. Farba, wyciągnięta na papier ze swoich zagłębień  przez silne tłoczenie, daje te niezmiernie delikatne kreski rysunku, jakich niepodobna otrzymać przy drukowaniu drzeworytów lub klisz chemigraficznych. Kreski mianowicie i punkty stoją tam wysoko, wypukłe. Okoliczność ta przyspiesza, jak już mówiłem poprzednio, drukowanie, ale za to natura materjału nie pozwala na wzniesienie w górę niepodpartej niczem kreski tak delikatnie, jak to może być w głąb wycięte, przez co, oczywiście, technika ta zyskuje na subtelności, Konieczność każdorazowego wcierania farby i oczyszczania blachy jest nietylko sprawą długą i zawiłą, ale wymaga ręki artysty, gdyż  przy oczyszczaniu tern (tamponage) otrzymuje się nadzwyczaj delikatne półtony, stanowiące o miękkości i szczególniejszym uroku akwaforty.

Nadto akwaforta kojarzy się z akwatintą, która polega na tern, że płaszczyzny między kreskami czyni się przez odpowiednie zabiegi chropowatemi. Od stopnia chropowatości zależy natężenie tonu. Zwiększając je tedy przez trawienie otrzymujemy plamy silniejsze i słabsze, niby pędzlem na papierze położone tony mniej lub bardziej rozcieńczonego tuszu.

Często też akwatinta używana bywa, jako technika samoistna.

Myślę, że rozprzestrzenienie akwaforty i wogóle reprodukcji artystycznych przyczyniło  by się w znacznym stopniu do podniesienia  kultury estetycznej.