Część Pierwsza

Podłogę ciemnicy dobrze jest pokryć całą linoleum lub matą rogożową, a powlec jej ściany farbą olejną, którą łatwo zmywać można i na której kurz nie osiada.

Trucizny i odtrutki

Po natychmiastowem zadaniu odtrutki należy wezwać lekarza.

Mając już gotową, uszczelnioną i oświetloną ciemnicę można przystąpić do jej urządzenia wewnętrznego. O wodociągu i o niektórych sprzętach wspomnieliśmy już poprzednio. Jeżeli pod kurkiem wodociągu umieścimy stół ze skrzynią z blachy cynkowej, nakrytą okratowaniem drewnianem, ustawiać będziemy na kracie wanienki z wołaczem, utrwalaczem etc.; wówczas oczywiście lampa umieszczona być musi tuż obok korka wodociągowego. Skoro natomiast mamy u wodociągu miednicę fajansową na konsoli wiszącą, ustawimy obok niej stół obity blachą cynkową lub pokrywany często świeżym papierem, i na tym stole rozkładać będziemy przybory do wywoływania. Korzystne jest zawiesić nad nim półkę na roztwory do użytku podręcznego, jak utrwalacz, wołacz, bromek itp. Osobna półka, lub szafka w dalszem miejscu ciemnicy, przeznaczona będzie na chemikalja zapasowe, naczynia, przybory i t. p. Szczególną wagę kłaść należy na to, aby wszystkie flaszki i słoje z chemikaljami były zawsze opatrzone starannymi napisami*), gdyż nic łatwiejszego, jak zamienić je przy słabem świetle ciemnicy. Wskazane jest także sporządzić sobie wyraźny odpis tabelki trucizn i odtrutek, zawartej na str. 53., i zawiesić na miejscu widocznem, n. p. na drzwiach ciemnicy, a nadto flaszki z chemikaljami trującemi oznaczyć np. krzyżem. Również pamiętać należy, aby po każdem nalewaniu jakiegokolwiek roztworu flaszkę z nim po zakorkowaniu opłukać dokładnie pod wodociągiem, gdyż bez tej ostrożności pozostałe na flaszcze krople spływają na półkę lub też zasychają i w ten sposób mogą się w postaci pyłu dostać niepotrzebnie do innych roztworów, lub do organizmu ludzkiego. Do zatykania flaszek i słoików lepiej się nadają zatyczki gumowe niż korkowe; do kwasów i związków gryzących natomiast należy używać zatyczek szklanych**). Na roztwory, których używa się tylko kroplami (bromek, żelazicjanek, kwas solny), należy w miejsce flaszeczek zwyczajnych mieć t. zw. kroplomierze (Tropfglas), które dzięki osobliwej formie szyjki i zatyczki pozwalają płynom wyciekać tylko powoli kroplami ***). 

Prócz flaszek i słoików należą do uposażenia ciemnicy jeszcze miarki szklane do odmierzania płynów w cm3, najlepiej dwie, jedna mała, na 10 -25 cm3 i druga większa na 250 do 500 cm3, nadto ze trzy kubki szklane lub porcelanowe i lejki szklane, mały i większy. 

Nieodzowna jest również waga (fig. 47.), jeżeli roztwory mamy sami sporządzać i mieszaniny zestawiać. Ważka na 100-250 gramów wystarczy; powinna mieć miseczki rogowe lub celuloidowe, metalowe bowiem niszczeją pod wpływem związków gryzących. Ciężarki do wagi wystarczą w ilości 6 do 8 a to w takich wielkościach: 1, 2, 2, 5, 10, 20, 20, 50, ewentualnie jeszcze 100 gramów,*).

Czarki, miski czyli wanienki (Schalen, Tassen) są w handlu w różnych wykonaniach i z różnych materjałów. Do podróży wygodne są celuloidowe, papierowe (fig. 48 ), lub żelazne emaliowane; do stałego użytku jednak w ciemnicy zaopatrzyć się należy w wyroby trwałe i dające się zawsze czysto utrzymać, a takimi są tylko szklane, lub, w słabszym nieco stopniu, porcelanowe. Blaszane emaljowane są wprawdzie lekkie, jednak emalja odpryska po pewnym czasie, odsłaniając żelazo, które rychło rdzewieje i zanieczyszcza nalane w wanienkę roztwory. Do wołania wystarczą dwie wanienki w rozmiarze klisz, ewentualnie dwa razy większe (n. p. 13 X 18 na płyty 9 X 12 cm.). Do utrwalania natomiast i płukania klisz lub papierów wskazane są wanienki obszerniejsze, o ile nie używa się do tych celów naczyń specjalnych. Aby się klisze nie przesuwały w nich jedne poprzez drugie, można użyć przegródek celuloidowych (fig. 49.). 

Na utrwalacz są w handlu praktyczne skrzynki z rowkami, w których klisze stoją pionowo obok siebie (po 6-12), co ma tę zaletę, że utrwalanie idzie szybciej i dokładniej, gdyż ciężkie sole srebrowe opadają na dno naczynia. (fig. 50.), Do płukania klisz są w handlu skrzynki z blachy cynkowej iz ramką z rowkami, opatrzone lewarem (syfonem). Do utrwalania jednak skrzynek tych nie należy używać, gdyż utrwalacz kwaśny nagryza blachę cynkową. Istnieją nadto osobne, dość skomplikowane przyrządy do płukania klisz, które tylko połączyć należy rurką gumową z kurkiem wodociągu.

Do płukania filmów i papierów są również w handlu różne, mniej lub więcej pomysłowe przyrządy, z których najracjonalniejszy jest stojak, zawierający kilka wanienek, ustawionych jedna pod drugą i nieco nachylonych, tak, że napływająca do górnej z wodociągu woda, przelewa się z niej do następnej, z tej znów do niższej i tak aż do ostatniej. Jeżeli jednak ułoży się papiery lub filmy w zwykłej, jednak obszernej, wanience i zmienia wodę przez godzinę co 10 minut, przekładając za każdą zmianą wody papierki i poruszając je, będą zupełnie wypłukane ze związków zbytecznych. 

Należy sobie wziąć za zasadę, od której się pod żadnym warunkiem nie odstępuje, aby do każdej czynności fotograficznej mieć osobną wanienkę i nigdy jej do innego roztworu nie używać. N. p. wanienka na wołacz nie śmie nigdy służyć na utrwalacz, a wanienka na utrwalacz nie może nigdy zawierać kąpieli tonującej; nawet wzmacniacz i osłabiacz powinny mieć osobne wanienki, jakkolwiek wanienki szklane dadzą się zawsze tak starannie wypłukać, że mogłyby bez szkody zawierać kolejno różne roztwory. Przedewszystkiem zaś należy być bardzo ostrożnym z utrwalaczem, gdyż podsiarczyn sodu, jakkolwiek dla zdrowia nieszkodliwy, jest prawdziwą trucizną dla klisz i papierów ; krople jego tworzą na nich plamy żółtawe, których niepodobna już usunąć, a roztwór jego nawet w małej ilości psuje zarówno wołacz, jak wzmacniacz i inne kąpiele. 

Wogóle należy być bardzo schludnym w robocie, nie rozlewać żadnych płynów po stole lub podłodze, również nie zanurzać w nie rąk bez koniecznej potrzeby. Dla ochrony zarówno rąk, jak klisz przy wołaniu, są w handlu imadła celuloidowe, metalowe lub kauczukowe (fig. 51.), w które ujmuje się klisze wyjęte z obtułki i pozostawia je w imadle aż do utrwalania. Chcąc oglądnąć postęp wywoływania, zbliża się negatyw razem z wanienką do lampy, i dopiero wtedy wyjmuje się go z płynu imadłem, trzymając wanienkę tuż pod kliszą, aby wołacz nie ściekał na stół lub podłogę. Są także wanienki celuloidowe (fig. 52.) z górną ścianką, które można trzymać pionowo do światła wraz z kliszą bez wylania płynu.

Do ujmowania błon i papierów są (fig. 53.) również w handlu pęzety (Pinzetten), celuloidowe, któremi łatwo ująć rożek papieru leżącego w wanience. 

Znane są ogólnie koziołki drewniane lub metalowe z rowkami (Plattenbock) do suszenia klisz; wskazane jest jednak nie stawiać ich na stole, lecz zawieszać na ścianie, najlepiej tuż nad wodociągiem, aby spływająca woda z klisz ściekała wprost do muszli. 

Do suszenia papierów i filmów służą znane kleszczyki drewniane, które w wielkiej liczbie (20-50) nawlec należy (przez sprężynki) na silny drut żelazny lub mosiężny, rozpięty od ściany do ściany ciemnicy jak najbliżej powały. Lepiej jest do zawieszania na kleszczykach papierów wchodzić na stołek, niż rozpiąć drut za nisko i nietylko potrącać mimowoli głową o mokre papiery, ale nadto czekać znacznie dłużej na ich wyschnięcie. Pod powałą schną papiery niemal trzy razy szybciej, niż w wysokości 1 metra nad podłogą. Małe papiery (do 13 X 18) wystarczy zawiesić za jeden rożek, ująwszy go w kleszczyk, większe zawieszać należy na dwóch kleszczykach za górne rożki, i potem nieco zbliżyć do siebie kleszczyki, aby papier był lekko wygięty, gdyż schnąc, kurczy się i końce jego mogłyby się oderwać. 

Do suszenia filmów można użyć kleszczyków z poprzecznemi szczękami drewnianemi (fig. 54.), które ujmują film mocno niemal na całej jego szerokości, zapobiegając zwijaniu się go w rurki przy schnięciu. Długie filmy wstęgowe należy nadto opatrzyć na dolnym ich końcu drugim takimże kleszczykiem, a w razie skłonności do skręcania się zawiesić oba kleszczyki na poziomo rozpiętym drucie lub sznurze.

W braku osobnej ubikacji na ciemnicę można przeznaczyć na nią ciemny kąt pokoju mieszkalnego, oddzieliwszy go oszalowaniem drewnianem,  lub w ostateczności szafami, jak wskazuje szkic fig. 55. Zamiast urządzać z tektury dach poziomy, łączący górne krawędzie szaf, korzystniej jest przedłużyć niejako tylne ściany szaf pionowo, aż do sufitu, a to zapompcą arkuszy tektury, przybitych do listewek drewnianych, przez co zyska się znacznie więcej powietrza w ciemnicy. U wejścia zawiesić należy podwójną portjerę, która dobrze drzwi zastąpi. Wejście oczywiście nie powinno być zwrócone w kierunku okien. 

Jeżeli idzie tylko o nabijanie obtułek kliszami lub o ich zmianę, można zupełnie obejść się bez ciemnicy. Po zachodzie słońca spuszcza się rolety u okien lub zasłania okna ciemnemi tkaninami, poczem ustawia się w rogu pokoju zapaloną świecę, najlepiej na ziemi, poza jakimkolwiek większym przedmiotem (szafa, kanapa), aby tylko powała była oświetlona, a potem w przeciwległym rogu pokoju wyjmuje się klisze z pudełka i nabija niemi obtułki, względnie wymienia się klisze niewyświetlone na świeże*), zasłaniając je własnem ciałem przed światłem bezpośredniem. Gdy zmiany klisz nie podobna odłożyć do nocy, można je wymienić na nowe i przy świetle dziennem, a to po omacku, włożywszy pudełko klisz i otwarte obtułki pod kołdrę w łóżku, a wsunąwszy pod nią ręce, poobtulać dokładnie, ewentualnie przy pomocy drugiej osoby, kołdrą ze wszech stron. Żelową stronę klisz poznaje się wtedy dotykiem, jest bowiem szorstka, podczas gdy strona szkła jest gładka. W razie wątpliwości zwilża się lekko kliszę; żelatyna będzie wówczas nieco lepka, a strona szklana jeszcze gładsza. Przy świetle ciemnicy łatwo rozpoznać żelową stronę klisz, jest bowiem matowa, podczas gdy strona szklana, trzymana z ukosa ku lampie, błyszczy jak zwierciadło. 

Jeżeli klisz nie wywołuje się zaraz po wyjęciu ich z obtułek, najlepiej zapakować je napowrót do pudełka, w którem je kupiono, składając je po dwie warstwami żelowemi do siebie i owijając starannie w czarny papier. Papieru zadrukowanego lub zapisanego, nie należy nigdy używać do owijania klisz ani papierów, gdyż litery wystąpiłyby po wywołaniu bardzo wyraźnie i zniweczyłyby obrazek.

V. Zdjęcie

Przed przystąpieniem do zdjęcia należy być dokładnie obznajomionym nietylko z aparatem, migawką, objektywem i trójnogiem, lecz także z własnościami klisz, oświetleniem i ze samym przedmiotem zdjęcia. Nabywszy nową kamerę, należy się naprzód dobrze wyćwiczyć w obchodzeniu się z nią, znać cel i ruch każdej śrubki i dźwigni; podobnież ma się rzecz z migawką, objektywem, matówką, obtułkami i trójnogiem. Znając klisze, których się w danym wypadku używa, i wystudjowawszy przedmiot zdjęcia, można swą uwagę poświęcić czynnikom, od których zawisło wyświetlenie. 

Zdjęcia dzieli się zwykle na dwie grupy: migowe (Momentaufnahmen, instantanees) i „czasowe” (Zeitaufnahmen). 

Do migowych zaliczymy wszystkie zdjęcia, robione kamerą trzymaną w ręku, (bez trójnoga), bez względu na to, czy zdjęcie trwa 1/2 czy 1/1000 część sekundy. Matówki używa się w tych wypadkach tylko wyjątkowo, natomiast ważną rolę grają celowniki (wizery, Sucher), jako przyrządy mające zastępować matówkę.

Przed zdjęciami należy dokładnie sprawdzić, czy celownik pokazuje to samo, co matówka, a więc czy jest równoległy do niej i czy kąt jego widzenia jest taki sam, jak kąt odrazu na kliszy. Jeżeli celownik obejmuje kąt nieco za mały, nie szkodzi to prawie nic, gdyż w samej chwili zdjęcia lekkie wychylenie kamery z zamierzonego kierunku nie pozbawi nas jeszcze obranego obcięcia obrazu ; jeżeli natomiast celownik obejmuje więcej, niż matówka, należy jego brzegi (t. j brzegi jego matówki lub brzegi jego soczewki pomniejszającej) zakryć w około odpowiednio szerokim rąbkiem czarnego lakieru lub kartonu, tak, aby obraz w celowniku objął tylko te przedmioty zdjęcia, które są widoczne na matówce. 

Podczas zdjęć migawką cała uwaga fotografującego skupiona być musi na celownik, to też poprzód należy nastawić objektyw na odpowiednią odległość przedmiotu, naciągnąć sprężynę migawki (ustawionej również na odnośną szybkość), obtułkę założyć w miejsce matówki i odsunąć jej zasuwę, a trzymając palec na dźwigni do zluzowania migawki lub balonik pneumatyczny w ręku, można. upatrywać na celowniku odpowiednego momentu do uskutecznienia zdjęcia. 

Ocenianie odległości przedmiotów wymaga znacznej wprawy, a jakkolwiek głębokość ostrości objektywów czyni nieszkodliwemi małe niedokładności w tem ocenianiu, to jednak grubsze pomyłki powodują nieostrość negatywu. Dlatego nie zawadzi ćwiczenie w tym kierunku, n. p. w ten sposób, że wybiera się dowolny przedmiot i ocenia jego oddalenie „na oko", a potem mierzy się (metrem) rzeczywistą odległość tego przedmiotu dla sprawdzenia, o ile niedokładne było poprzednie oznaczenie „na oko". Pomódz sobie także można w ten sposób, że się ustawia kolejno w kilku znanych odległościach (n. p. 20, 10, i 5 metrów) kogoś znajomego, i po każdem ustawieniu zaznacza się wielkość obrazu tej osoby na celowniku (n. p. kreseczkami na oprawie celownika). Patrząc na celownik przed zdjęciem, skontrolujemy łatwo oddalenie zdejmowanej osoby, porównując z porobionymi znaczkami wielkość jej obrazu na celowniku. Jeżeli inne warunki (oświetlenie, szybkość migawki, czułość klisz, względy perspektywiczne) na to pozwalają, należy używać najmniejszej dopuszczalnej przysłony objektywu, aby, przez zwiększoną w ten sposób ostrość, wyrównać błędy w ocenianiu oddalenia przedmiotu. 

Przy zdjęciach, w których aparat musi być w położeniu ściśle pionowem (n. p. architektura), dobrze jest mieć obok celownika przytwierdzoną libelkę (ważkę wodną), jużto okrągłą, jużto podwójną w kształcie T (fig. 57.), aby na niej módz spostrzedz jednym rzutem oka, czy kamera nie jest pochylona.

Szybkość migawki zastosowana być musi do szybkości poruszającego się przedmiotu i do jego odalenia od aparatu. Im dalej znajduje się zdejmowany przedmiot i im powolniej się porusza, tem mniejsza może być szybkość zdjęcia. Poniższe zestawienie podaje kilka takich wymaganych szybkości: Sceny uliczne z niezbyt małej odległości 1/10 - 1/50 sek. Pasące się bydło, sceny robót w polu etc. 1/20- 1/80 sek. Okręty na morzu i rzekach, niezbyt blisko 1/30 - 1/150 sek. Biegnące konie, cykliści, pociągi kolej. 1/100 - 1/100 o 1.000 sek. Również nietrudno sobie obliczyć wymaganą szybkość migawki, jeżeli znana jest szybkość ruchu przedmiotu i jego oddalenie od kamery ; a to według wzoru : W = D/10.000 f.c. w którym W = wyświetlenie, D = oddalenie przedmiotu (w metrach), c = szybkość jego ruchu w metrach na sekundę, zaś f = ogniskowa objektywu (również w metrach). Na podstawie tego wzoru obliczona jest poniższa tabelka dla szybkości przedmiotu 1 metr na sekundę.

Jeżeli szybkość ruchu przedmiotu wynosi więcej lub mniej, niż metr na sekundę, należy przez tę cyfrę podzielić otrzymane w tabelce*) wyświetlenie; n. p. koń w galopie, biegnący z szybkością 6 metrów na sekundę, ma być zdjęty z oddalenia 20 metrów objektywem o 15 cm. ogniskowej. W tabelce znajdujemy jako przynależną cytrę wyświetlenia 1/75 część sekundy, którą należy podzielić przez szybkość konia (6). Otrzymamy zatem 1/75 : 6 = 1/75 X 1/6 = 1/450 część sekundy. Cyfry wyświetlenia, w tej tabelce zawarte, można zwiększyć 2-3 razy, jeżeli przedmiot nie porusza się równolegle do matówki, lecz posuwa się ku lub od aparatu, prostopadle lub pod kątem ostrym. 

Szybkości różnych poruszających się przedmiotów w metrach na sekundę są takie : Człowiek idący średnim krokiem . . 10 - 1x4 m., Człowiek w biegu . . . . 2 - 4,, Człowiek płynący . . . . . 1x2,, Cyklista w zwykłej jeździe . . . 4 - 6,, Cyklista w wyścigu . . . . 18 - 24,, Okręt parowy . . . . . 4 - 10,, Łódź torpedowa . . . . . 1x7,, Koń w kłusie . . . . . 4 - 5,, Koń w galopie . . . . . 6 - 9m. Koń w wyścigu . . . . . 12 - 16,, Pociąg osobowy . . . . . 17,, Pociąg błyskawiczny . . . . 25,, Fale morskie . . . . . 7 - 20,, Lot ptaków, zależnie od wysokości . 20 - 80,, Kule karabinowe i działowe . . . 400 - 700,,

Aby otrzymać debrze wyświetlone zdjęcia migowe, należy je uskuteczniać objektywami najjaśniejszymi i na kliszach wysoce czułych. Pogodę należy o ile możności wybierać słoneczną, lub przynajmniej z białemi chmurami na niebie. Szybkie zdjęcia migowe w niepogodę są niepewne, podobnież zdjęcia w cieniu (w cieniu drzew prawie niemożliwe). Pora dnia nie powinna być zbyt wczesna, ani późna (w zimie od 9-15, wiecie od 8-17 godziny), wyjąwszy zdjęcia wielkich wód i chmur, które zawsze mogą być wyświetlane migowo. 

Do migowych zaliczyć także należy zdjęcia przedmiotów nieruchomych, robionych z pociągu w ruchu, z płynącego statku, w czasie jazdy na rowerze i t. p. Zdjęcia takie należy o ile możności robić pod ostrym kątem do kierunku jazdy, a nie w poprzek. 

Uważać także należy, aby czasem nie przesadzić w zbyt wielkiej szybkości zdjęcia, gdyż oko ludzkie nie rozróżnia ruchów zbyt szybkich; n. p. przy szybkim ruchu wozu, roweru, i t. p. nie widać pojedyńczych sprychów kół, lecz tylko półprzejrzystą tarczę; podobnież woda płynąca lub spadająca powinna być fotografowana z szybkością sekundy; zdjęcie za szybkie daje pozór wody zamarzłej; zbyt długie zalewa rysunek. 

Przy wszystkich, choćby najszybszych, zdjęciach migowych kamera powinna być nieruchoma; nie można zatem chwiać aparatem, a przy niezbyt szybkich zdjęciach (1/5 - 1/50) należy trzymać go silnie w obu rękach, przyparłszy łokcie nieruchomo do tułowia i wstrzymać oddech w chwili zdjęcia; przytem powinno się stać pewnie i spokojnie, nie robić zdjęć idąc, a nawet w miarę możności oprzeć się o pobliski przedmiot nieruchomy. Zdjęcia małą szybkością migawki (1/5 - 1/25) nie należą wogóle do pewnych; wymagają ogromnego spokoju i wprawy w nieruchomem trzymaniu aparatu. 

Zdjęcia migowe kamerą na trójnogu umocowaną różnią się od robionych z ręki tylko wyświetleniem, gdyż mogą być zwykle przedtem na matówce wystudjowane, dlatego też pomieścimy je między zdjęciami „czasowemi". 

Przy zdjęciach czasowych kamera musi być zawsze nieruchoma, a więc spoczywać na odpowiedniej podstawie (trójnogu); ponadto prawie zawsze jest przed zdjęciem wolna chwila czasu, która służy do nastawienia na matówce obrazu, ustawienia objektywu na ostrość odnośnie do odległości przedmiotu, oraz zastosowania odpowiedniej przysłony. Ze zdjęciami czasowemi nie należy się śpieszyć; wystudjówać dobrze przedmiot, przypatrzeć mu się z kilku stanowisk i z kilku różnych oddaleń, ocenić oświetlenie i inne warunki, od których czas wyświetlenia będzie zawisły, wreszcie założyć obtułkę, wyjąć jej zasuwę, i stanąwszy tuż za aparatem, aby przedmiot do ostatniej chwili módz obserwować, przekonać się raz jeszcze, czy objektyw przysłonięty, obtułka otwarta, migawka napięta, i dopiero wykonać zdjęcie. Wogóle zdjęcia, choćby najbardziej drogocenne i niezwykłe, wykonywać należy ze zupełnym spokojem i krwią zimną. Wyświetlając zapomocą odsłonięcia kapturka objektywu, zdejmować go należy ostrożnie, aby kamery nie poruszyć, okręcając go lekko na objektywie; a dopiero gdy tylko krawędzią na nim się trzyma, odjąć go i podnieść w górę ponad objektyw, poczem równie spokojnie go nasadzić. Zdjęcia czasowe można również uskuteczniać migawkami, posiadającemi stosowne do tego urządzenie. Nożycowe i wycinkowe, oraz roletowe (przy objektywie), są do tego celu bardzo dobre; natomiast szczelinowe (przed kliszą) zwykle dość głośno i silnie się otwierają, mogą więc wprawić kamerę w drganie, ostrości zdjęcia szkodliwe. Do liczenia sekund wyświetlenia służyć może dobrze każdy zegarek,posiadający „sekundnik"; w braku tegoż pomódz sobie można półgłośnem wymawianiem liczb sekund; ponieważ jednak zwykle wymawia się za szybko, należy n. p. zamiast: 1, 2, 3, 4, liczyć 901, 902, 903 i t. d., wymawiając te cyfry wolno i spokojnie, bez pośpiechu, ale i bez rozwlekłości.

Wyświetlenie zawisło od różnych czynników, jak przysłona objektywu, czułość klisz, barwa i oddalenie przedmiotu, a także jego oświetlenie, zależne od stanu pogody, pory dnia i roku. Do zorjentowania się posłużą wyświetlenia względne, podane dla różnych przedmiotów: Niebo i morze, efekty chmur . . . . 1 Krajobraz daleki, pejsaże zimowe .... 3 Pejzaż bliski z roślinnością . .... 20 Pod drzewami aż do . . . . . .100 Jasne wnętrza od ...... 60 Ciemne wnętrza do .... . 1200 Portrety pod gołem niebem . . ... 40 Portrety w jasnej altanie . . . . . 200 Zmiany wyświetlenia stosownie do pór dnia i roku zestawione są w poniższej tabelce, pomieszczonej na str. 65:

Tak zmieniają się wyświetlenia pod niebem pogodnem dla przedmiotów oświetlonych słońcem. Jeżeli niebo pokryte jest chmurami, słońcem oświeconemi, wyświetlenie nietylko się nie przedłuża, ale owszem skrócone być może o połowę; natomiast przy zdjęciach (pod niebem pogodnem) przedmiotów, leżących w cieniu innych przedmiotów (ale nie w cieniu drzew), lub w cieniu gęstej chmury, należy wyświetlenie przedłużyć 2-3 razy, przy niepogodzie nawet 6-10 razy.

Znaczny wpływ na wyświetlenie mają i barwy przedmiotów; niebieskie, fiołkowe, różowe i karminowe wymagają wyświetlenia o połowę krótszego niż żółte. Zielone, czerwone lub brunatne (nawet zupełnie jasne), kremowo żółte i gumiguta, oraz zielone z odcieniem żółtym, działają prawie jak czarne. Przy użyciu klisz barwoczułych przesuwa się znacznie ten stosunek, podobnież godziny poranne i wieczorne mogą być lepiej wyzyskane.

Oceniać należy wyświetlenie nie według przedmiotów najjaśniejszych, lecz jedynie według cieni, które jeszcze powinny mieć rysunek i szczegóły; podobnież wyświetlać należy tak długo, jak tego wymagają barwy przedmiotów ciemne, mało działające na kliszę, nie zaś dla barw jasnych i silnie działających. Jako regułę postawić sobie można, aby wyświetlać we wątpliwych wypadkach nigdy za krótko, lepiej za długo, gdyż zdjęcie znacznie niedoświetlone nie da się uratować, podczas gdy prześwietlone da po stosownem wywołaniu prawie zawsze rezultat dobry. 

Przy zdjęciach w pokoju pamiętać należy, że wyświetlenie rośnie z oddaleniem od okna; jeżeli n. p. portret osoby, umieszczonej w odległości 1 metra od okna, wymaga 2 sekund wyświetlenia, to osobę oddaloną 2 metry od okna, wyświetlać należy co najmniej 6 sekund. 

Podobnież przy zdjęciach pod gołem niebem skraca się wyświetlenie z rosnącem oddaleniem przedmiotu - jednak nie w tym samym stosunku; tyczy się to naturalnie zdjęć z większych odległości, gdyż przy reprodukcjach z małych oddaleń obowiązuje reguła kwadratowego postępu wyświetleń. Jeżeli n. p. portret w naturalnej wielkości (pod gołem niebem) wymaga 4 sekund wyświetlenia, to w odległości 10 metrów będzie wymagał tylko 1 sekundę wyświetlenia, natomiast z odległości 100 metrów nie 102 = 100 razy mniej, lecz tylko √10 = 3 razy mniej.

Do ułatwienia oznaczania wyświetleń istnieją przyrządy (eksponometry), oparte na różnych zasadach; jużto chemiczne, jużto optyczne, jużto mechaniczne.

Eksponometry chemiczne (fig. 57.) polegają na działaniu światła na papier bromosrebrowy, ciemniejący pod wpływem naświetlenia i dochodzący do oznaczonego zabarwienia po pewnym czasie, mierzonym równocześnie z zegarkiem w ręku. Potrzebna do zciemnienia papieru bromosrebrowego ilość sekund (minut, godzin) służy potem do oznaczenia wyświetlenia według umieszczonych na przyrządzie tabelek. Do najlepszych w tej grupie należy „Bee Meter” i „Infallible”; do każdego dołączone są dokładne opisy. Eksponometry chemiczne spełniają swój cel w praktyce zupełnie zadawalająco, jakkolwiek oznaczanie nimi wyświetlenia zabiera zwykle dość wiele czasu.

Optyczne polegają na przesuwaniu skali coraz ciemniejszej, lub opatrzonej coraz mniejszymi otworkami. Trzymając przyrząd przed okiem, i patrząc przezeń na przedmiot zdjęcia, przesuwamy skalę zwolna dopóty, aż przedmiot stanie się prawie zupełnie niewidoczny: wtedy odczytujemy odnośną cyfrę, wskazaną przez przesunięcie skali, i z niej oznaczamy wyświetlenie. Inne konstrukcje przeznaczone są do trzymania przyrządu przed matówką już po przysłonięciu objektywu i obserwowania zciemniającego się przez przesuwanie skali obrazu. Tu należy „Justophot” i „Actinometer” (Heyde’go), w którym skalę zastępuje klin ze szkła kobaltowego, przesuwany od końca najcieńszego (a więc najjaśniejszego) ku grubszemu przed  otworkiem, przez który fotografujący obserwuje przedmiot zdjęcia. Światłomierze optyczne są bardzo wygodne i szybkie w użyciu, nie dostarczają jednak danych w stopniu wymaganym pewnych, gdyż oko ludzkie posiada zmienną wrażliwość na światło słabe, a nadto działanie optyczne światła jest odmienne od chemicznego. 

Światłomierze mechaniczne polegają na danych doświadczalnych, ułożonych w tabele, podające względne wyświetlenia w różnych warunkach. Tabele te uwzględniają zazwyczaj wszystkie warunki zdjęcia: stan pogody, czułość klisz i przysłonę objektywu, a urządzone są przeważnie do przesuwania, przez co bardzo szybko i z dostateczną pewnością wyświetlenie da się oznaczyć. Polski przyrząd, pomysłu autora niniejszej pracy,  znany jest ogólnie pod nazwą „Suwak do oznaczenia wyświetlenia” i na nim wzorowali się Niemcy. Suwak ten miał dotychczas już siedm wydań, co najlepiej przemawia za jego użytecznością.

Zaraz po zdjęciu należy zamknąć zasuwę obtułki, względnie zmienić film (wstęgowy lub pakietowy) na świeży u kamer filmowych. Przy zdjęciach z ręki, które dość szybko po sobie następują, wskazane jest także po każdem zdjęciu naciągnąć sprężynę migawki, aby mieć aparat każdej chwili gotowym do zdjęcia następnego. 

Należy również wziąć sobie za zasadę prowadzenie dokładnych zapisków każdego zdjęcia. Prócz dnia, miesiąca i roku, a nadto godziny rano lub popołudniu, zapiski takie obejmą i wyszczególnienie przedmiotu zdjęcia, jego oddalenie, oświetlenie i barwy, dalej stan zachmurzenia nieba, nazwę objektywu, jego przysłonę, sortę klisz lub filmów, ich czułość, wreszcie  wyświetlenie, z uwagą, czy i jakiego sączka żółtego użyto.  Prócz tego dobrze jest zostawić przy każdem zdjęciu miejsce na krótkie określenie wyniku wywoływania, a więc czy zdjęcie było dobrze wyświetlone, czy za krótkie, lub prześwietlone. Takie starannie prowadzone zapiski tworzą nadzwycżaj cenny materjał doświadczalny, a nadto zapobiegają wielu pomyłkom i zamianom, zwłaszcza, jeżeli mamy wielką liczbę zdjęć na różnych sortach klisz, które dopiero po dłuższym czasie będą wywoływane. W takich wypadkach należy klisze przed nabiciem obtułek ponumerować liczbami porządkowemi, pisanemi ołówkiem na rożkach płyt lub na małych karteczkach, naklejanych po stronie szklanej.

VI. Wywoływanie zdjęć

Jeżeli kliszy wyświetlonej przypatrujemy się przy czerwonem świetle ciemnicy, nie spostrzeżemy na niej żadnej zmiany, ani śladu zdjęcia. Obraz zdjęcia jest na niej utajony (latent), i aby go można zobaczyć, a potem użyć do kopjowania odbitek, musi być dopiero „wywołany” zapomocą środków odpowiednich.

Przez wyświetlenie jednak zachodzą zmiany na kliszy w miejscach, na które światło działało. Bromek srebra (AgBr), który jest właściwym światłoczułym składnikiem żelu na kliszach fotograficznych, rozpada się pod wpływem światła na podbromek srebra i brom (Ag2 Br2 = Ag2 Br + Br); dozwalając wołaczowi rozdzielić go na brom i srebro metaliczne, które, jako czarny osad, tworzy na kliszy właściwy obraz negatywny *). 

W każdym razie potrzebna jest pewna ilość światła**), aby wołacz mógł wydobyć metaliczne srebro w tych miejscach kliszy, na które światło działało. Ta ilość światła może być tem mniejsza, im wyższa była czułość kliszy na światło i im silniejszy był wołacz, ale tylko do pewnych granic, gdyż nie ma dotychczas wołacza, któryby po wywołaniu jedynie miejsc naświetlonych przestał działać nadal; wszystkie znane wołacze (chemiczne) poczynają po dłuższem działaniu strącać srebro i w miejscach kliszy wcale nienaświetlonych, tworząc w ten sposób „zamglenie chemiczne". 

Aby na kliszach z żelem bromosrebrowym strącić w miejscach naświetlonych srebro metaliczne, używane są ciała łatwo się utleniające z grupy związków aromatycznych, i dadzą się bez wyjątku wyprowadzić z benzolu (C6 H6), w którym pojedyncze atomy wodoru zastąpił wodorotlenek (OH) lub amid (NH2). 

Wołaczami są zatem n. p. amidofenole, fenylenaminy, oksybenzole, (w pozycji para i orto pierścienia benzolowego), oraz ich związki. Ponieważ Wołacze takie szybko się utleniają, co sprowadziłoby brunatny osad na kliszach, dodaje się konserwujących siarczynów (lub dwusiarczynów), a nadto, celem pełnego rozwinięcia działania (z wyjątków amidolu), jeszcze zasad (węglanów, fosforanów, wodorotlenków, amonjaku). 

Zwykle tedy składa się wołacz z rozpuszczonych we wodzie trzech składników: 1) z właściwej substancji wywołującej, czyli strącającej srebro metaliczne, 2) ze siarczynu sodowego*) (lub metadwusiarczynu potasowego), dla zapobieżenia utlenianiu się wołacza, a więc dla podniesienia jego trwałości, i 3) z węglanu (lub wodorotlenku) sodowego względnie potasowego**) dla przyśpieszenia działania wołacza i rozwinięcia jego zdolności wywołującej.  

W chemji fotograficznej zachowują się związki metali lekkich i amonu prawie jednakowo, można zatem związki sodu zastąpić związkami amonu, potasu, lub litu, bez wielkiej różnicy w działaniu. Związki sodu działają w ogólności powolniej i łagodniej niż potasowe lub litowe; natomiast wodorotlenki pracują energiczniej od węglanów, fosforanów, a nawet amidooctanów. 

Oprócz wymieniowych trzech składników istotnych dodawane są do wołaczów pewne ciała, wpływające w sposób osobliwy na ich działanie, jużto utrudniając je, jużto przyśpieszając. We wołaczach z węglanami działa przyśpieszająco mała dawka wodorotlenku potasu lub sodu; podobnież można w tym celu w miejsce węglanu użyć fosforanu trójsodowego*), amidooctanu sodowego**) lub wreszcie acetonu***), które nietylko szybciej i czyściej pracują, ale nadto nie rozmiękczają żelatyny. 

Do powstrzymania energji wołacza służyć mogą kwasy dodawane kroplami, lub roztwór dwusiarczynu; najczęściej jednakżeużywanym powstrzymywaczem jest bromek potasu****). Działanie jego polega na tem, że utrudnia rozkładanie się bromku srebra we wołaczach ze siarczynami. Bromek potasu stosowany bywa w roztworze 1 : 10 (10%); dodaje się go do wołacza kroplami. Znacznie hamuje energję wołacza także obniżenie jego temperatury (dodaniem lodu). 

Oprócz tego da się szybkości i siła*****) wywoływania zmieniać przez odpowiedni dobór stosunku substancji wywołującej do zasady, jeżeli używamy wołacza w 2 roztworach, lub też przez znaczniejsze lub słabsze rozcieńczenie wołacza. 

Każdy wołacz daje w ręku obeznanego dobre wyniki, ale prawie każdy ma odrębne właściwości, które wyróżniają go od innych, a mianowicie: 

Pirogalus, Adicum pyrogallicum, Pyrogallussaure C6H3 (OH)3, jest bardzo trujący, garbuje silnie nietylko żelatynę klisz, ale i naskórek palców, tworząc plamy brunatne, podobnież plami bieliznę; nie jest trwały w roztworze, nieraz barwi żółto lub brunatno negatywy. Wywołuje tak pięknie i z takiem stopniowaniem, jak żaden inny wołacz; barwa negatywów jest oliwkowo czarna, doskonale kopjująca. Daje się łatwo dostrajać do charakteru zdjęcia, na wpływ temperatury i bromku potasu jest bardzo czuły. 

Hydrochinon, Paradioxybenzol C6H4 (OH)2, wywołuje powoli, lecz do wielkiej siły, pracując twardo ; na temperaturę i bromek potasu jest bardzo czuły, w roztworach dość trwały, sprowadza czasem zażółcenie negatywów; wołacz używany pracuje bardzo twardo i ma woń nieprzyjemną. Palców ani żelatyny nie barwi. 

Pirokatechina, Orthodioxybenzol, Brenzkatechin, C6H4 (OH)2, pracuje niezbyt szybko, lecz czysto i z piękną modulacją; ślady utrwalacza są nieszkodliwe, na temperaturę mało czuła, natomiast dość na bromek potasu; w roztworach bardzo trwała, czysta i bez woni, łatwo się dostraja do charakteru zdjęcia. Barwa negatywów oliwkowo czarna, wybornie kopjująca; z powodu łatwej rozpuszczalności we wodzie można sporządzać roztwory bardzo stężone. 

Metol, Agenol, Metagol, siarkan monometylparamidofenolu C2H4 (OH) NN2CH3H2SO4, nadzwyczaj energiczny, pracuje szybko i silnie, w roztworach bardzo trwały; niezbyt łatwo we wodzie rozpuszczalny, na temperaturę i bromek prawie nieczuły, często mgli lekko negatywy, a czasem zażółca. Do zdjęć niedoświetlonych niezrównany. Wołacz używany brunatnieje i ma woń nieprzyjemną. Barwi brunatno naskórek, czasem tworzy wrzody na rękach, rozciągające się nawet aż na ramiona i szyję. 

Amidol, salzsaures Diamidophenol C6H3OH (NH2)2, (HCI), podobny do metolu w szybkości i energji wywoływania; nieoceniony do zdjęć krótkich, we wodzie łatwo rozpuszczalny, w roztworach nietrwały; na temperaturę i bromek mało czuły; pracuje czyściej niż metol; barwa negatywów niebieskawo czarna. Barwi czasem palce brunatno. Nie wymaga  żadnej zasady, wywołując już po dodaniu siarczynu. 

Adurol (chlorowy lub bromowy, n. p.: C6H3Br(OH)2, produkt substytucyjny hydrochinonu) wywołuje dość szybko, czysto i z wielką siłą ; rozpuszcza się we wodzie łatwo (1 : 4), w roztworach jest trwały; na zmiany temperatury mało czuły, na bromek nieco więcej. Nie barwi rąk ani bielizny, nie wydziela prawie żadnej woni.

Paramidofenol, Paraamidophenol C6H4OHNH3, (względnie jego sole azotowe lub chlorowe), jest głównym składnikiem Rodinalu; wywołuje szybko, miękko i czysto. W roztworach zgęszczonych bardzo trwały, po rozcieńczeniu mniej. Barwa negatywów czysto czarna. 

Glicyna, Paraoxyphenylglyzin C6H9O3, pracuje nadzwyczaj powoli, lecz czysto i z dostateczną siłą; czuła na bromek i na zmiany temperatury. W roztworach bardzo trwała; dozwala wyrównywać błędy wyświetlenia, barwa negatywów zielonawo szara. Nie plami negatywów, rąk, ani bielizny. 

Ortol, Methylortoamidophenol + Hydrochinon, ma nieco podobne do hydrochinonu własności, trwałość ma dostateczną, wywołuje powoli, dość czysto i silnie. Użyty wonieje nieprzyjemnie; barwi palce żółto; nieraz zażółca negatywy. 

Neol (J. HauftiSpka, Feuerbach) pracuje bardzo czysto, nadaje się tedy do zdjęć prześwietlonych io wielkich kontrastach. Roztwór nadpoczęty brunatnieje, ale siły nie traci. Wołanie trwa 3-5 minut, ciepłota potrzebna 16-20° C. 

Edinol, Amidooxybenzyalkohol CH3 (CH2OH) OHNH3 CH, posiada wszystkie zalety metolu, a przewyższa go swą rozpuszczalnością i czystością negatywów, natomiast nie dorównywa mu trwałością w roztworach; daje się łatwo dostosować do niewłaściwego wyświetlenia; nie barwi rąk, ani bielizny. 

Metochinon, C20H4O4N2, jest związkiem chemicznym (nie mieszaniną) metolu z hydrochinonem; wywołuje czysto i silnie, z dostateczną szybkością, łatwo się rozpuszcza i jest trwały w roztworach. Palców ani negatywów nie barwi; na wpływ bromku i temperatury jest niezbyt czuły. 

Chloranol jest (uzyskanym w sposób podobny jak metochinon) związkiem metolu z adurolem (chlorowym). Rozpuszcza się we wodzie łatwiej od metochinonu, wywołuje szybko i z wielką siłą, a do wyrównania błędów w wyświetleniu daje się łatwo dostosować. 

Inne substancje wywołujące (Hydramin, Eikonogen, Imogen, Sulfinol, Diamidoresorzin, Diogen, Diphenal etc.) nie posiadają własności wybitnych i nie zyskały rozpowszechnienia. 

Wywoływanie wymaga staranności, cierpliwości, spokoju i swobody, jeżeli ma dać dobre wyniki. Obtułki z kliszami wyśwtetlonemi ułożyć należy w ciemnicy na miejscu suchem, umyć ręce i wytrzeć czystym ręcznikiem, ustawić pod ręką wołacz i dodatki, upewnić się, że do ciemnicy nie dochodzi ani promyk światła szkodliwego, przysposobić czystą czarkę i dopiero rozpocząć wołanie, wyjmując klisze po jednej z obtułek i odpylając je czystym zwitkiem waty lub kantem suchej ręki. Polecany do opruszania klisz penzel płaski o miękkim włosie (fig. 58.) powoduje nieraz tarciem o żel zjawiska elektryczne, które zamiast usuwać pyłki, powodują przyleganie ich do żelu. Kliszę kładziemy do czarki warstwą *) do góry i nalewamy szybko i bez przerw wołacz w ilości dostatecznej, aby całą kliszę pokrył bezzwłocznie. Można także nachylić lekko czarkę z nalanym już wołaczem, aby się zebrał przy jednym jej brzegu, i po włożeniu kliszy przechylić nagłym ruchem czarkę w stronę przeciwną, przez co wołacz popłynie ku drugiemu brzegowi i całą kliszę zaleje. Jeżeli wołacz jest w ilości skąpej i kliszę nie całą pokryje, powstają potem na negatywie ostro odgraniczone plamy ciemniejsze i jaśniejsze, odpowiednio do krótszego lub dłuższego działania wołacza na odnośne miejsca negatywu. Polecane często zwilżanie klisz (lub papierów) we wodzie przed włożeniem do wołacza ma te strony ujemne, że przez rozcieńczenie osłabia wołacz i że woda, zwłaszcza świeża, zawiera powietrze, które we formie baniek osiada na warstewce i daje na negatywie punkty przeźroczyste i kółeczka.

Podczas wywoływania należy kliszę lekko kołysać, aby wołacz ciągle się przez nią przelewał i równomiernie działał na wszystkie miejsca. Do niektórych celów można natomiast zostawić kliszę we wołaczu bez ruchu; jest to wskazane np. dla zmniejszenia kontrastów zdjęcia, gdyż wołacz, działając na miejsca silniej naświetlone, wyczerpuje na nich swą energję i nie kryje ich zbyt silnie, zaś na miejsca słabo naświetlone działać może z niezmiejszoną prawie energią (Planliegeentwicklung). 

Inny sposób ma nazwę wywoływania przewlekłego (Standentwicklung), które polega na tem, że klisze stoją pionowo w naczyniu odpowiedniem, napełnionem wołaczem bardzo rozcieńczonym (10 - 30 razy słabszym niż normalnie), który działa nadzwyczaj powolnie (1/2 - 6 godzin). Jest to sposób wygodny, gdyż cała czynność fotografa ogranicza się na ułożenie klisz w naczyniu (Standentwicklungstrog), opatrzonem odpowiednimi rowkami (Nuten), i kontrolowanie co kilkanaście minut, które klisze są już wywołane; po wyjęciu ich i zanurzeniu do utrwalacza pozostaje tylko włożyć nowe na ich miejsce. Negatywy prześwietlone „gotowe” są już po kilkunastu minutach, normalnie wyświetlone po kilkudziesięciu minutach,  niedoświetlone nieraz dopiero po 3-6 godzinach. Wołanie przewlekłe nie daje jednak prawie nigdy negatywów o dostatecznej sile; zwykle za miękkie, nawet mdłe; ponadto często powstaje zażółcenie żelu, niezawsze łatwe do usunięcia. 

Wywoływanie rozdzielne polega na stosowaniu kolejno po sobie dwóch roztworów; naprzód zanurza się klisze na 1/2 minuty do roztworu substancji wywołującej z siarczynem (bez zasady), a po upływie 30 sekund przenosi się klisze bez opłukania do roztworu zasady (potaszu lub sody), gdzie obraz się ukazuje i w krótkim czasie (1/ - 1 minuty) dochodzi do znacznej siły. Sposób ten wymaga bardzo mało czasu i nadzoru i poleca się przedewszystkiem do zdjęć krótkich, (gdyż prawie wyklucza „przewołanie“), jakkolwiek przez zmianę stosunków zgęszczenia obu roztworów można siłę i kontrasty regulować. Wymaga mało rutyny, odpowiedni tędy jest zwłaszcza dla początkujących. 

Ponieważ wyświetlenie nie zawsze jest dobrze dobrane, często za krótkie lub zbyt przedłużone, należy wywoływaniem tak kierować, aby błędy wyświetlenia wyrównać, i otrzymać w każdych warunkach możliwie dobry negatyw. Jeżeli wiadomo już z góry, że wyświetlenie było dobre lub nieodpowiednie, i o ile, wtedy modyfikujemy odpowiednio wołacz, nadzorując ustawicznie postęp wywoływania. 

Gdy wyświetlenie było dobre na pewno, bierzemy wołacz normalny; gdy wiemy, że było za krótkie, zastosujemy wołacz bardzo energiczny, (z wielką ilością zasady) ewentualnie nieco rozcieńczony *); do zdjęć prześwietlonych użyjemy wołacza zgęszczonego, z małą ilością zasady, i dodamy środka opóźniającego, (bromku potasu, dwusiarczynu sodowego, kwasu borowego), który nie dopuści do zbyt silnego wystąpienia szczegółów w cieniach, a zaciemni dostatecznie światła (nieraz częściowo solaryzowane); albo też zastosowany wołacz już dawniej kilkakrotnie używany, nadto zostawimy kliszę długi czas w roztworze, aby ją „przewołać" dla uzyskania kontrastów, a zamglenie cieni usuniemy po utrwaleniu. 

We wypadkach wątpliwych należy zawsze wyświetlać zdjęcia raczej za długo niż zbyt krótko, gdyż ze zdjęcia znacznie niedoświetlonego nie da się uzyskać dobry negatyw nawet przy użyciu wszystkich sztuczek znanych (zwiększznie ilości zasady, ogrzanie wołacza, dodania środków przyśpieszających). Czasem pomódz może „doświetlenie" za krótkiego zdjęcia, wyświetlając tę samą kliszę powtórnie, jednak n. p. w kierunku nieba, przed białym papierem i t. p., naturalnie  przez czas bardzo krótki. Zdjęcia prześwietlone dadzą się natomiast uratować prawie zawsze; nieznacznie prześwietlone (2-5 rary) dodaniem bromku potasu do wołacza, lub zmniejszeniem w nim ilości zasady ; silniej prześwietlone (10-100 razy) zupełnem opuszczeniem zasady, dodatkiem kwasów lub ługu siarczynowego, oziębieniem wołacza, zniszczeniem częściowem  naświetlenia przez kąpiel w podsiarczynie sodu (1 : 100) lub w bromku potasu (przed wołaniem). 

Znaczna większość wołaczów (z wyjątkiem adurolu, glicyny i hydrochinonu) posiada właściwość obniżania czułości zanurzonej w nich kliszy, wobec czego światło w ciemnicy może być (po włożeniu kliszy do wołacza) stosunkowo jasne bez obawy zamglenia szkodliwego *).

W wielu wypadkach korzystne, a u klisz wszechbarwoczułych (panchromatycznych) niemal niezbędne, jest wywoływanie przy świetle jaśniejszem (żółtem lub jasno czerwonem) po „uśpieniu” czułości klisz odpowiedniemi kąpielami (fenosafranino, pinakryptol, etc.). Najlepiej użyć tu roztworu zieleni pinakryptolowej, posiadającej przed innemi tego rodzaju ciałami zaletę łatwej rozpuszczalności i szybkiej „narkozy”. 

Zieleń pinakryptolowa jest barwikiem ciemno zielonym, którego błyszczące kryształy rozpuszcza się we wodzie gorącej 1 : 500 i przechowuje w ciemności. Z tego roztworu zapasowego bierze się 10 cm3 na 100 cm3 wody zimnej i kąpie się klisze barwoczułe przez minutę przy świetle ciemnoczerwonem, poczem opłukuje się je wodą czystą i wywołuje następnie przy żółtem świetle ciemnicy bez obawy zamglenia. 

Klisze wszechbarwoczułe, oraz uczulone na barwy pomarańczowe i czerwone, należy kąpać w roztworze silniejszym zieleni pinakryptolowej. W tym celu bierze się 25-30 cm3 roztworu zapasowego na 100 cm3 wody i zanurza w tę kąpiel klisze w ciemności (panchromatyczne) lub w oświetleniu ciemnoczerwonem mocno przyćmionem (uczulone na czerwień), a po minucie płucze się je i przenosi do wołacza. Czułość ich jest wtedy tak znacznie uśpiona, że znoszą bez zamglenia światło jasno czerwone, a nawet pomarańczowe, można zatem  postęp wywołania śledzić bez trudności. 

Wołać potem można metolem samym lub z hydrochinonem, podobnież adurolem, edmolem, glicyną, pirokatechiną, metochinonem lub paramidofenolem (rodinalem) w sposób zwykły. Stosując pirogalus lub hydrochinon, należy wołać przy oświetleniu ciemnożółtem lub pomarańczowem. U edinolu i rodinalu następuje po kąpieli pinakryptolowej znaczne pohamowanie szybkości działania, dodawanie bromku potasowego jest zatem zbyteczne. Neolem wołać nie można, gdy zieleń pinakryptolowa powoduje nadzwyczaj silne zahamowanie wywoływania.

Długość wywoływania ma wpływ ogromny na wygląd negatywu; wołanie za krótkie daje negatyw miękki, przedłużone zaś zbyt twardy, przyczem wynik ten nietylko zawisły jest od gatunku wołacza, jego składu, stopnia rozcieńczenia i temperatury, lecz także od sorty klisz, od przedmiotu zdjęcia i od wyświetlenia. Dlatego wszelkie wzkazówki i rady co do długości wywoływania, jak n. p. wołanie podług czasu (daną ilość minut), lub uważanie wołania za ukończone wtedy, gdy na odwrotnej stronie kliszy widoczne już są zarysy obrazu, mają wartość jedynie wtedy, gdy wołacz, klisze i wyświetlenie są w każdym wypadku prawie te same, co zdarzać się może często u fotografów zawodowych, lecz wyjątkowo u amatorów, robiących zdjęcia w bardzo różnych warunkach *). 

Jedynie racjonalne jest badanie postępu wywoływania w „przeźroczy” (in der Durchsicht) to znaczy: należy od czasu do czasu wyjmować negatyw z wołacza**) i trzymając go w kierunku lampy w ciemnicy, patrzyć przezeń na lampę i oceniać w ten sposób, czy „światła" (t. j. miejsca ciemne) na negatywie mają już siłę dostateczną (są wystarczająco czarne).  O „cienie", t. j. o miejsca na negatywie jasne, nie należy się przytem troszczyć; lekkie ich zamglenie zniknie następnie w utrwalaczu. Pamiętać także należy, że negatyw powinien wyglądać pozornie silniejszy (czarniejszy) niż zamierzono, gdyż poza czernym osadem srebra jest jeszcze mleczny bromek srebrowy, który dość światła pochłania, a po zniknięciu w utrwalaczu sprawia wrażenie, jak gdyby negatyw stracił na sile, co niektórzy nazywają „cofaniem się" (zuriickgehen) negatywu. To pozorne cofanie się siły negatywu występuje zwłaszcza u klisz ortochromatycznych i izolacyjnych (przeciwodblaskowych).

Odpowiednio długie wołanie jest zatem do uzyskania dobrych negatywów konieczne; wołacze szybkie wymagają normalnie 2-4 minut czasu; pirokatechina, pirogalus, ortol 5-8 minut, glicyna nawet do 15 minut. Krótkie wołanie potrzebne być może tylko wyjątkowo; dla zmniejszenia kontrastów lepiej jest użyć wołacza rozcieńczonego, a pozwolić mu działać odpowiednio długo. Z drugiej strony i wołanie przesadnie długie, czyli „przewołanie", nie jest bez złych następstw, gdyż na negatywie przewołanym zarówno światła jak i półtony są jednakowo silnie kryte (czarne), wobec czego po skopjowaniu otrzymamy odbitkę z białemi światłami i półtonami bez rysunku, a ze zbyt wyrobionymi cieniami. Przewołanie jest, jak zaznaczono wyżej, wskazane tylko przy zdjęciach prześwietlonych, a to w tym celu, aby zbyt silny, czyli „gęsty" negatyw przez następne osłabienie uwolnić od zamglenia i obniżyć jego siłę nadmierną. Przewołanie pociąga jednak nieraz za sobą zażółcenie negatywów; należy więc wybierać wołacze wolne od tej wady. 

Podczas wywoływania można niektóre części negatywu wydobyć silniej lub słabiej w miarę potrzeby, a to przez penzlowanie (po wydobycie negatywu z wołacza) tych miejsc wołaczem silniejszym, względnie roztworem bromku potasu. Takie wywoływanie miejscowe (partielle Entwicklung) może oddać usługi np. przy zbyt silnie krytem niebie z obłokami i tp., wymaga jednak dużej wprawy i świadomości celu. 

Streszczając wszystko, cośmy o wywoływaniu powiedzieli, możemy postawić poniższy szereg reguł: 

Zdjęcia normalne wywołuje się w rotworach normalnie dobranych; niedoświetlone w energicznych nieco rozcieńczonych, prześwietlone w stężonych, z odpowiednią dawką bromku potasu; zdjęcia kontrastowe w płynach rozcieńczonych, mdłe w stężonych. Wywoływanie trwać musi odpowiednio długo; postęp jego nadzoruje się w przeźroczu; oceniać należy tylko według krytości świateł, a nie troszczyć się wcale o cienie; strzedz się przewołania zdjęć za krótkich, a niedowołania prześwietlonych; pamiętać, że negatyw w utrwalaczu straci na sile. 

Stopień krytości negatywu dostosowany być powinien do gatunku papieru, na którym będą kopjowane odbitki, gdyż np. papiery bromosrebrowe, celoidynowe, białkowe i pigmentowe wymagają negatywów twardszych, a miększych natomiast chlorobromowe, żelatynowe (aristo), gumowe i t. p. 

Wołacz rozgrzewa się wskutek działania na klisze; jeżeli ponadto zawiera wiele zasady i siarczynu, może (zwłaszcza w porze gorącej) spowodować zbytnie rozmiękczenie żelu i odrywanie się warstewki na brzegach, lub nabieganie pęcherzy. Niektóre sorty klisz są skłonniejsze do tego niż inne; w takich wypadkach należy wołać z mniejszą ilością zasady, lub używać amidolu albo wołacza garbującego żelatynę (pirokatechiny); można także zaraz po wywołaniu zgarbować negatyw w kąpieli z ałunem, formaliną lub chlorkiem glinu. 

Ponieważ prawie wszystkie wołacze dadzą się złożyć na podobną modłę, podajemy tutaj recepturę do ich sporządzania, zestawioną w tabelę: 

Wołacze 16 i 17 złożone są z dwu substancyj wywołujących dla wykorzystania dobrych własności obu składników; przeważna część istniejących w handlu wołaczów w roztworach zgęszczonych składa się z metolu z hydrochinonem pod rozmaitemi nazwami. 

Niektóre wołacze starsze ustąpiły miejsca nowszym, przewyższającym je mniejszemi wadami, a większemi zaletami i tak np. adurol odnosi zwycięstwo nad hydrochinonem; pirokatechina jest groźną współzawodniczką pirogalusu; eikonogen ustąpił miejsca paramidofenolowi, a nawet nad niedoścignionym zresztą metolem góruje edinol czystością i przejrzystością wywoływania. Podobnież korzystniej jest, pragnąc sporządzić wołacz mieszany, użyć do tego metolu z adurolem, zamiast metolu z hydrochinonem, np. według przepisów: Wody . . . . 600 cm3 lub 850 cm3. Metolu . . . . 5 gr. ,, 12 gr. Siarczynu sodu (kryst.) . 150 ,, ,, 300 ,, Adurolu . . . . 25 ,, ,, 40 ,, Węglanu potasu . . 200 ,, ,, 150 ,, Bromku potasu . . 1 ,, ,, 2 ,, Żelazocyjanku potasu żółtego 10 ,, ,, - ,,.

Składniki rozpuścić należy w podanym porządku. Do szybkiego i kontrastowego wołania bierze się 1 część powyższego roztworu zapasowego na 5 części wody; do wywoływania miększego i powolniejszego 1 część na 10-15 części wody. 

Dla lubiących wołacze bardzo zgęszczone, które do użytku znaczną ilością wody mają być rozcieńczone, odpowiedni jest sporządzony z paramidofenolu*) (Rodinal i Perinal), znany ogólnie, lecz pracujący prawie zawsze za miękko, lub też glicyna we formie gęstego płynu, który do użytku rozcieńcza się wodą (1:15), a sporządza się w sposób następujący: w 40 cm3 wody rozpuszcza się 25 gr. siarczynu sodowego i 10 gr. glicyny, poczem się zwolna dodaje w drobnych dawkach (z powodu musowania) 50 gr. potaszu; po ostygnięciu powstaje rodzaj śmietany, trwałej prawie nieograniczenie. Do zdjęć migowych i portretowych dodaje się po rozcieńczeniu (1 : 30) jeszcze 3-5 cm3 roztworu (1 : 10) wodorotlenku sodowego *), (na każdych 100 cm3 wołacza) i ewentualnie kilka kropel bromku potasowego (1 : 10). 

Do zdjęć o wymaganiach bardzo rozbieżnych pod względem charakteru negatywów używa się wołaczów w dwóch roztworach oddzielnych, które miesza się ze sobą w odpowiednim stosunku bezpośrednio przed użyciem. Jeden z roztworów zawiera substancję wywołującą (i siarczyn dla trwałości), drugi zasadę; im więcej substancji wywołującej a mniej zasady wołacz zawiera, tem twardziej pracuje, nadaje się więc do zdjęć prześwietlonych, reprodukcyj i t. p. i umożliwia wyrównanie nawet bardzo znacznych prześwietleń (20-100 razy). Natomiast znaczna ilość zasady w stosunku do substancji wywołującej powoduje szybkie działanie wołacza, znaczną energję we wydobyciu drobnych wrażeń światła, ma jednak małą siłę (brak kontrastów); wskazane jest zatem takie zestawienie wołacza tylko przy zdjęciach krótkich lub bardzo kontrastowych (wnętrza, jasne kostjumy na tle ciemnem, etc.). Dobre wyniki daje n. p. pirogalus w takim składzie : A) 100 cm3 wody destylowanej 3 gr. metadwusiarczynu potasowego 15 gr. pirogalusu, B) 200 cm3 wody destylowanej 40 gr. siarczynu sodowego 30 gr. fosforanu trójsodowego.

Do użytku należy brać normalnie 1 część A) na dwie części B) i dodać 5 części wody (n. p. 10 cm3 A, 20 cm3 Bi 50 cm3 wody). Pirogalus jest w roztworze A) bardzo trwały i nie plami rąk ani bielizny. 

Dobry wołacz, nadający się zwłaszcza do zdjęć hojnie wyświetlonych, daje pirokatechina bez siarczynu w takich roztworach zapasowych: A) 100 cm3 wody i gr. pirokatechiny (trwały kilka tygodni). B) 100 cm3 wody i 20 gr. węglanu potasowego. 

Do użytku bierze się n. p. 10 cm3 A) i 10 cm3 B) i dodaje się 20-80 cm3 wody. Wołacza tego należy tylko raz użyć, a potem wylać, tem bardziej, że jest tani. Garbuje silnie żelatynę w miejscach naświetlonych i daje negatywy o barwie oliwkowo brunatnej, znakomicie kopjującej, a cienie są bardzo przejrzyste. Dobry jest do papierów bromosrebrowych i do przeźroczy, barwi jednak palce brunatno. 

Ogólnie biorąc, wołacze szybko działające (Rapidentwikkler) trudniej się dadzą dostosować do błędów w wyświetleniu, niż wołacze powolne. Do szybkich należy amidol, metol, edinol, paramidofenol, adurol, ortol, hydrochinon, metochinon, chloranol, wskazane do zdjęć krótkich i wogóle o znanem wyświetleniu; do zdjęć natomiast prześwietlonych i o wyświetleniu niepewnem lepsze usługi oddadzą wołacze powolne. Przytem nie jest obojętne, jakiej substancji wywołującej używamy, gdyż np. adurol, edinol lub metol wymaga do równie dobrych wyników wyświetlenia o połowę krótszego niż glicyna, hydrochinon lub pirogalus. 

Wywoływanie filmów (błon) pakietowych odbywa się równie łatwo, jak klisz szklanych. Błony wstęgowe wywołuje się w osobnych przyrządach (Tank), względnie we wanienkach zwyczajnych, przesuwając kolejno przez wołacz wstęgę, trzymaną za końce palcami lub kleszczykami (fig. 54); można także przeciąć je na mniejsze części według kresek na papierze czarnym i potem wywoływać jak filmy pakietowe. Są także w handlu napinacze błon (Film Strecker) z drutu (fig. 60).

Zdjęcia, o których wiemy z góry, że były niedoświetlone i to znacznie, dadzą się nieraz uratować wołaczem o podwyższonej ciepłocie. Np. metol lub edinol o temperaturze 25-30°C. wydobędzie szczegóły w cieniach, którychby w zwykłej ciepłocie nie wywołał. Liczyć się jednak należy w takich wypadkach z ogólnem zamgleniem całego negatywu, które zresztą zwykle da się łatwo usunąć po utrwaleniu. 

Dla zupełnego powstrzymania dalszego działania wołacza służy roztwór 5% metadwusiarczynu potasowego lub: wody . . 1 litr, ałunu potasowego 50 gr.*), kwasu octowego 5-10 cm3.

Po opłukaniu z powyższego roztworu przechodzi negatyw do utrwalacza, wyjąwszy nieliczne wypadki, w których z jakiegokolwiek powodu (np. uzyskania pozytywu), włączone być mają inne zabiegi.

VII. Utrwalenie. Osłabianie. Wzmacnianie

Po wywołaniu pozostaje jeszcze na kliszy w miejscach, na które światło nie działało, jakoteż pod czarnym strątem srebrowym, nierozłożony bromek srebra, który, ciemniejąc później na świetle, mógłby negatyw uczynić niezdatnym prawie do użytku. Aby tedy klisza nie podlegała już żadnym dalszym zmianom, należy ją „utrwalić" przez usunięcie bromku srebra, pozostałego w żelu. Do utrwalania używano początkowo cjanku potasowego (Cjankali, KCN), jednak z powodu jego niebezpiecznych, trujących własności zastąpiono go nieszkodliwym dla zdrowia podsiarczynem sodu *). Wystarczy rozpuścić n. p. 50 gramów podsiarczynu sodowego w szklance wody, aby otrzymać gotowy do użytku utrwalacz. Podczas roztwarzania się podsiarczyn oziębia znacznie wodę, nie należy więc używać utrwalacza zbyt świeżo sporządzonego, gdyż utrwalanie idzie w nim powoli, z trudnością i niedokładnie.

Utrwalanie polega na wzajemnem działaniu na siebie bromku srebra i podsiarczynu według wzoru: 3 Na2S2O3 + 2 AgBr = Ag2S2O3, 2 Na2S2O3 + 2 NaBr.

Bromek sodu (Na Br) jest nieszkodliwy i łatwo we wodzie rozpuszczalny, natomiast podsiarczyn srebra (Ag2S2O3) może z podsiarczynem sodu utworzyć dwa związki. Jeżeli utrwalacz jest w obfitości, powstaje sól podwójna (2Na2S2O3+ Ag2SO3) niezmienna i łatwo we wodzie rozpuszczalna; skoro zaś utrwalacz jest w małej ilości lub zbyt rozcieńczony, tworzy się inna sól podwójna (Na2S2O3 + Ag2S2O3 + 5 H2O) trudno rozpuszczalna we wodzie, a nadto rozkładająca się w krótkim czasie na podsiarczyn sodu, kwas siarkowy (H2SO4) i siarczek srebra (Ag2 S), który w negatywach rozkłada osad srebrowy, tworząc brunatne plamy i zażółcenie całej warstwy, niszczące negatyw bezpowrotnie.

Z tego względu utrwalacz nie powinien być zbyt rozcieńczony *), ani zbyt zużyty (wyczerpany), jeżeli klisze w nim utrwalane mają być rzeczywiście trwałe; najodpowiedniejszy jest 16-25% roztwór podsiarczynu, czyli 1 jego część na 4 do 6 części wody. 

W utrwalaczu powłoka biaława bromku srebrowego znika z kliszy w kilku minutach, przyczem negatyw staje się przeźroczysty. Pomimo, że już ani śladu białawego osadu niema na negatywie, należy go zostawić jeszcze kilka minut w utrwalaczu, aby pozostałe związki chemiczne miały czas rozpuścić się doszczętnie. Z liczbą utrwalanych negatywów mętnieje i brunatnieje utrwalacz z powodu zanieczyszczenia **) śladami wołacza i tworzącemi się solami, a nadto traci na sile, działając coraz powolniej i niedokładniej. Niedogodności te usunąć można przez zakwaszenie utrwalacza dodaniem związków, wydzielających np. kwas siarkawy.

Tak sporządzony utrwalacz kwaśny (saures Fixierbad) nie mętnieje i nie ciemnieje nawet po dłuższem użyciu, a utrwala klisze bardzo czysto *** ), wobec czego jest dziś powszechnie używany. Do zakwaszania mogą służyć różne związki; niektóre przepisy przytaczamy : A) 15 gr. siarczynu sodu, 60 cm3 wody i 4 cm3 kwasu solnego. B) 15 gr. siarczynu sodu, 60 cm3 wody i 2 cm3 kwasu siarkowego. C) 25 gr. siarczynu sodu 100 cm3 wody i 8 gr. kwasu cytrynowego ).**** D) 70 cm3 roztworu siarczynu sodu (1:4) i 30 cm3 roztworu kwasu winowego (1 : 2). E) 60 cm3 kwaśnego ługu siarczynowego (NaHSO3), F) 20 gr. dwusiarczynu acetonu G) 25 gr. dwusiarczynu sodowego*) H) 30 gr. metadwusiarczynu potasowego.

Po rozpuszczeniu 250 gr. podsiarczynu sodowego w 1 litrze wody dodaje się jednego z wymienionych pod A-H roztworów względnie ciał stałych, aby otrzymać utrwalacz kwaśny, gotowy do użytku. Wygodne są dodatki zakwaszające w stanie stałym (G, H). Utrwalacz kwaśny działa, jak wspomniano, czyściej i nieco szybciej; jednak i w nim należy  po zniknięciu powłoki białawej pozostawić klisze jeszcze przez kilka minut (3-5), aby mieć rękojmię urtwalenia pewnego  i zupełnego.

W handlu są utrwalacze we formie proszku, który należy tylko w odpowiedniej ilości wody (1:6 lub 1:8) rozpuścić do użytku; jednak wygodne są jedynie w podróżach, gdyż sporządzenie utrwalacza z przepisanych składników jest łatwe i tanie. 

Polecane nieraz do utrwalaczów dodatki garbujące (formalina, chlorek glinu, ałun) mają tę złą stronę, że utrwalacze tak złożone szybko się psują, a wymycie ich resztek ze zgarbowanej żelatyny sprawia trudności. 

Własność rozkładania bromku srebra posiadają oprócz podsiarczynu sodu i wspomnianego już cjanku potasowego, także niektóre inne ciała chemiczne, np. w słabym stopniu siarczyn sodowy, a w znacznym siarkocjanek amomowy (Rhodanammonium CNSNH4 i podsiarczyn potasowy; szczególnie cennym jednak okazał się podsiarczyn amonowy [ammonium subsulphurosum, Unterschwefligsaures Ammonium, (NH4)2S2O3], dając t. zw. utrwalacz szybki (Rapidfixiersalz), zwykle we formie proszku gotowego do użytku, który tylko w stosownej ilości wody rozpuścić należy**). Ma zaletę znacznie szybszego działania (o połowę krótszy czas utrwalania), które nie opóźnia się pomimo postępującego zużycia utrwalacza, wobec czego polecenia godny jest w wypadkach, w których zależy na szybkości, np. w podróży. 

Gdy negatyw leży już w utrwalaczu, można oświetlenie ciemnicy nieco rozjaśnić, (założyć szybę jasno czerwoną), lub zamienić je na żółte. Negatyw niezupełnie utrwalony żółknie po wystawieniu go na światło białe, lub nabiera zamglenia dwubarwnego (dichroitycznego), a dalsze utrwalanie postępuje opornie i z trudnością. Dopiero po dokładnem utrwaleniu i opłukaniu we wodzie można negatyw oglądnąć w pełnem świetle dziennem lub sztucznem. Niekiedy pomimo ostrożnego i celowego wywoływania okaże się potrzeba wzmocnienia lub osłabienia negatywu; nieraz znowu należy usunąć zamglenie szare lub barwne. 

Usuwanie zamgleń nie zawsze należy do zabiegów łatwych i pewnych. Zamglenie (mgiełka, zadymienie, dymek, woal, Schleier) jest to jednostajne lub częściowe pokrycie negatywu mgłą szarą lub barwną. Najczęstsze jest zamglenie szare (zadymienie), a powody mogą być bardzo różne. Nieszczelność obtułek, kamery, objektywu lub ciemnicy, pokryte pyłem soczewki objektywu, refleksy światła w objektywie, zdjęcia naprzeciw słońca, świeże drzewo lub lakier w obtułkach, może być zarówno powodem zamglenia szarego jak i zbyt długie wyświetlenie, za silny lub za ciepły wołacz, jak wreszcie częściowy rozkład klisz, objawiający się zwykle silniejszem zamgleniem brzegów (żałobnemi obwódkami) negatywu, gdy klisze są zbyt stare. Zjawisko to występuje szybciej u klisz barwoczułych. Podobne następstwa ma nieodpowiednie przechowywanie klisz lub złe opakowanie. Do usuwania wszelkiego rodzaju zamgleń szarych służy osłabiacz Farmera, o którym poniżej.

Zażółcenie negatywów pochodzi z przyczyn, które wymieniliśmy już poprzednio; najczęściej powodem jest zbyt długie wołanie, siarczyn zwietrzały, wołacz zużyty, ślady utrwalacza we wołaczu, wreszcie utrwalacz stary, niezakwaszony lub za zimny. Czasem znika zażółcenie po włożeniu negatywu do kąpieli złotująco utrwalającej (używanej do złotowania odbitek); dobre usługi oddaje także kąpiel z siarkomocznika *) w takim składzie : 100 cm3, 2 gr. siarkomocznika, 2 gr. ałunu (potasowego), 1 cm3 kwasu octowego, lub : 100 cm3 wody, 2 gr. siarkomocznika, 1 gr. kwasu cytrynowego.

W jednej z powyższych kąpiel pozostają negatywy (lub odbitki papierowe) aż do zniknięcia zażółcenia, poczem należy je dobrze w czystej wodzie wypłukać. Roztworów powyższych można używać kilkakrotnie. 

Czasami powstaje, (n. p. przy wołaniu pirogalusem, przy zanieczyszczeniu wołacza utrwalaczem, lub gdy światło szkodliwe działa na klisze nieutrwalone), t. zw. zamglenie dwubarwne (dichroityczne); negatywy są w świetle przechodzącem czerwonawe, w odbitem zielone. Usunąć je można, kąpiąc negatyw w roztworze nadmanganianu potasowego 1:1000 przez kilka minut, poczem wkłada się negatyw do roztworu dwusiarczynu sodowego 2%, w którym znika brunatno żółtawe zabarwienie żelatyny.

Prócz nadmanganianu, używana jest także kąpiel jodowa złożona z: 1 gr. jodu, 4 gr. jodku potasowego*), 100 cm3 wody.

W płynie tym pozostają negatywy dopóty, aż zielone zamglenie przejdzie w barwę żółtą, poczem się je wkłada napowrót do podsiarczynu sodu i wreszcie płucze jak zwykle. 

Przez usunięcie zamglenia lub zażółcenia nie zawsze jeszcze staje się negatyw dobrze zdatnym do kopjowania zeń odbitek. Po uważnem obejrzeniu większej liczby negatywów znajdzie się zawsze kilka takich, które wymagają poprawek swej krytości. Nieraz negatyw jest zbyt mdły, wprawdzie ze wszystkimi szczegółami w światłach i cieniach, jednak cienki, bez siły; taki negatyw wymaga „wzmocnienia". Często znowu posiada nadmierną siłę czy to w światłach, czy w cieniach, wymagając w takich wypadkach odpowiedniego „osłabienia", tj. zastosowania środków chemicznych, któreby usunęły część zbyteczną osadu srebrowego. Przytem nie jest obojętne, jakiego środka osłabiającego użyjemy, gdyż jedne z nich działają silniej na światła, inne zaś silniej na cienie negatywu. 

Do negatywów zamglonych, prześwietlonych, zbyt gęstych, ciemnych, użyć należy osłabiacza, któryby działał jak hebel, zbierał z powierzchni negatywu szary strąt srebra, nie działając w głąb, nie naruszając świateł najwyższych. Do tego celu służy oddawna znany, nietrujący, osłabiacz Farmera, którego głównym składnikiem jest żelazicjanek potasowy**), łączący się ze srebrem na żelazocjanek srebrowy, rozpuszczalny w utrwalaczu. Na zapas przygotowuje się 10% (1:10) roztwór żelazicjanku we wodzie, dający się w ciemności długo przechowywać bez rozkładu. Do użytku bierze się 5-10 cm3 tego roztworu na 100 cm3 wody, w której rozpuszczono 25 gr. podsiarczynu sodowego. Płyn stąd powstały powinien mieć barwę jasno żółtą; należy go użyć zaraz po sporządzeniu, gdyż wkrótce traci barwę i przestaje działać. Podobnież odbarwia się podczas osłabiania negatywów, należy go zatem zasilić dalszą dawką żelazicjanku, jeżeli osłabienie nie jest jeszcze wystarczające. W osłabiaczu tym naprzód wyjaśniają się cienie, stając się coraz przeźroczystsze, niknie więc zamglenie lub zbytnia gęstość negatywu; dopiero po działaniu dłuższem zaczynają i światła (mniejsca silnie kryte) tracić na sile. Należy zatem zwracać baczną uwagę, aby nie przesadzić w osłabianiu i nie utracić szczegółów w cieniach; w stosownej chwili (a nawet nieco wcześniej) należy negatyw wyjąć z osłabiacza i opłukać we wodzie, a potem wymoczyć dokładnie. Gdyby warstewka negatywu nabrała zabarwienia żółtawego, można je łatwo usunąć przez kąpiel w 2% roztworze siarczynu sodowego lub w nasyconym roztworze ałunu, do którego dodano kwasu solnego, poczem znów należy sumiennie wypłukać. 

Jeżeli negatyw jest zbyt kontrastowy, ma cienie stosunkowo dość przejrzyste, lecz światła za silnie kryte, wtedy osłabiacz Farmera nicby nie pomógł, lecz zaszkodził, gdyż zniszczyłby delikatne cienie, a zostawił światła prawie bez zmiany. Do obniżenia kontrastów, czyli „zmiękczenia” negatywu, służy roztwór, sporządzony z nadsiarkanu amonowego [Ammoniumpersulfat (NH4)2S2O8], który ma własność rozpuszczania srebra przedewszystkiem w miejscach, na których go najwięcej znajduje. Używa się go w 3-5% roztworze, który powinien być świeżo sporządzony, gdyż dłużej przechowywany nie działa. Gdy negatyw*) jest już dostatecznie „zmiękczony", należy go bezzwłocznie przenieść do 10% roztworu siarczynu (lub podsiarczynu) sodowego, aby dalsze osłabianie powstrzymać, poczem należy dobrze w czystej wodzie wypłukać. Wskazane jest także zanurzyć go potem na kilka minut do utrwalacza, aby się rozłożone srebro rozpuściło, i wreszcie ponownie dobrze wypłukać.

Szybko działa i równomiernie osłabia zarówno cienie jak i światła nadmanganian potasu**) z kwasem siarkowym według recepty : 1 litr wody, 1/2 gr. nadmanganianu potasowego, 5 cm3 kwasu siarkowego.

Roztwór ten powinien być różowy i należy go zużyć wkrótce po sporządzeniu, gdyż później się rozkłada. Dla usunięcia zabarwienia różowego negatywów należy je po osłabieniu włożyć do 5% roztworu siarczynu sodowego, a potem dobrze wypłukać. 

Istnieją jeszcze inne osłabiacze (szczawiano-żelazowy, chromowy etc.), które jednak nie wyróżniają się godnemi uwagi zaletami, a są trudniejsze do zestawienia. Ponadto są w handlu osłabiacze we formie proszku, który tylko we wodzie rozpuścić należy; są też we formie płynów do rozcieńczania. 

Po osłabieniu negatywy są czasem za mdłe, o zbyt małych kontrastach; wtedy należy podnieść ich siłę, czyli je wzmocnić. Tak samo wymagają wzmocnienia negatywy za krótko wywoływane, względnie za krótko wyświetlone, a miękko wywołane. Jednak negatywy, których światła są dobrze kryte i wyrobione, ale cienie bez szczegółów, szkliste, nie zyskają nic przez wzmocnienie, gdyż żaden wpływ ciał chemicznych nie zdoła dostarczyć zdjęciu szczegółów brakujących mu w cieniach; wzmocnienie może uwydatnić silniej tylko to, co jest już na zdjęciu, ale nie stworzy szczegółów, których na kliszy nie było. Stąd zdjęcia zbyt niedoświetlone nie poprawią się po wzmocnieniu, a tylko popsuć się mogą po niem przez zbytnią siłę w światłach. 

Wzmacniacze istnieją we wielu różnych zestawieniach, poniżej jednak wymienimy tylko trzy, najwięcej rozpowszechnione i najłatwiejsze w zastosowaniu. 

Wzmacniacz sublimatowy*) nadaje negatywom znaczną siłę, ma jednak wiele wad, które nieraz pozbawiają wartości negatywy nim wzmocnione. Dla uniknięcia zażółcenia należy negatyw przed wzmocnieniem najdokładniej wypłukać z utrwalacza. Wzmacniacz ten wymaga dwóch kąpiel; naprzód wkłada się negatyw do roztworu 5 gr. sublimatu w 100 cm3 wody i pozostawia w nim, (gdy wzmocnienie ma być bardzo znaczne) aż cały obraz, nawet na odwrotnej stronie negatywu, zbieleje zupełnie ; do wzmocnienia mniej wydatnego wystarczy, jeżeli obraz negatywny zaszarzeje, lub zbieleje tylko na powierzchni. Sublimat zamienia czarny obraz srebrowy na chlorek srebrowy i rtęciowy (Kalomel) według równania : Hg Cl2 + Ag = Hg Cl + Ag Cl. Aby negatyw zbielały otrzymał silniej kryjącą barwę czarną, należy chlorek srebrowy przeprowadzić w związek chemiczny o ciemnej barwie. Do tego celu użyć można amoniaku (NH3), albo siarczynu sodowego (Na2 SO3), albo siarczku amonowego (NH4S), albo wreszcie wołacza używanego. Amoniak i siarczek amonu czernią najsilniej, jednak nietrwale, często sprawiają zażółcenie negatywów, lub zblednięcie na kolor brudno biały; natomiast siarczyn, jakkolwiek mniej wydatnie, to jednak trwalej czerni i czyściej. Po opłukaniu zbielałego negatywu wkłada się go do roztworu 15 gr. siarczynu sodowego w 100 cm3 wody i pozostawia w nim aż do zupełnego zczernienia obrazu, poczem należy go natychmiast wyjąć i dobrze wypłukać, gdyż przy dłuższem pozostawaniu w roztworze siarczynu wzmocnienie napowrót się cofa i słabnie. Zarówno roztwór sublimatu jak i siarczynu może być kilkakrotnie używany. (Można także użyć dwusiarczynu acetonu). 

Negatywy, wzmocnione sublimatem, mają często całą warstwę jakby zasianą drobnemi dziureczkami; podobnież ukazują się nieraz na warstwie, poprzednio niewidzialne, ślady palców, smugi i tp., wreszcie nieraz, nawet dopiero po latach, bieleje cały negatyw lub żółknie. Przyczyny tego i środki zapobieżenia są dotychczas nieznane. Ślady palców usunąć można zwykle przez ścieranie ich palcami na negatywie wilgotnym.

Negatywy, wzmocnione sublimatem, mają często całą warstwę jakby zasianą drobnemi dziureczkami; podobnież ukazują się nieraz na warstwie, poprzednio niewidzialne, ślady palców, smugi i tp., wreszcie nieraz, nawet dopiero po latach, bieleje cały negatyw lub żółknie. Przyczyny tego i środki zapobieżenia są dotychczas nieznane. Ślady palców usunąć można zwykle przez ścieranie ich palcami na negatywie wilgotnym. 

Wzmacniacz uranawy poleca się do podniesienia cieni w zdjęciach niedoświetlonych lub zbyt mdłych, w których nie wystarczyłby wzmacniacz sublimatowy. Można także usunąć wzmocnienie sublimatowe w 2% podsiarczynie sodowym, a potem wzmocnić negatyw na nowo w uranawym. Składa się go z azotanu uranawego *) według recepty: 500 cm3, 12 gr. kwasu cytrynowego, 5 gr. azotanu uranawego, 1 1/2 gr. żelazicjanku potasowego czerwonego.

Negatyw powinien być poprzednio zmoczony i najdokładniej wymyty ze śladów utrwalacza, gdyż inaczej wzmacnianie postępuje niejednostajnie i tworzy się wpłynie osad brunatny. 

Wzmacniacz ten powinien dać płyn przejrzysty barwy żółtawej; negatyw zmienia w nim kolor, zaczynając od ciepło czarnego przez sepjowy i brunatny do czerwonego. Im ton jest czerwieńszy, tem silniejsze było wzmocnienie i tem silniej kopjują takie negatywy. Po wzmocnieniu należy negatyw włożyć do kilkakrotnie zmienianego roztworu: 500 cm3 wody 2 1/2 cm3 kasu solnego i 1/2 cm3 roztworu nadmanganianu potasowego 1:100 a to dla usunięcia żółtego zabarwienia żelatyny na negatywie, poczem należy płukać go w czystej wodzie niezbyt długo (10 minut). Przez długie moczenie we wodzie można wzmocnienie napowrót osłabić; podobnie działa słaby roztwór (1 :100) amoniaku lub sody. 

Negatywy bardzo niedoświetlone, ale przejrzyste, można wybielić w sublimacie, wysuszyć bez poczernienia, poczem włożyć do kopjoramki pod czarny papier i zamknąwszy kopjoramkę, zrobić nowe zdjęcie negatywu, którego szczegóły występują bardzo wyraźnie na czarnem tle papieru. 

Prawie nie trujący jest wzmacniacz miedziawy*) złożony z 200 cm3 wody, 5 gr. siarkanu miedziawego i 5 gr. bromku potasowego.

Roztwór ten może być kilkakrotnie używany. W świetle przyćmionem (np. przy świecy) pozostaje dobrze wymoczony negatyw w tym płynie tak długo, aż zupełnie zbieleje, poczem go się lekko opłukuje i wkłada do 10% roztworu azotanu srebrowego**), gdzie szybko przybiera silną barwę czarną. Potem należy negatyw bardzo sumiennie wymoczyć. 

Powyższy roztwór miedziowy pracuje bardzo czysto i pewnie. Do czernienia zbielałego w nim negatywu można w miejsce azotanu srebrowego użyć także dowolnego wołacza, jako osłabiacza. Zastosowując wołacz słaby i dozwalając mu tylko krótko działać, otrzymamy jasną barwę negatywu, będzie on więc słabszy niż poprzednio; natomiast długie działanie wołacza silnego da ton ciepło czarny, wzmacniający siłę negatywu. 

Przed odstawieniem negatywu do suszenia należy go dokładnie wymoczyć w czystej wodzie i to zarówno po utrwaleniu, jak po wzmocnieniu (z wyjątkiem uranu) lub po osłabieniu, gdyż pozostałe we warstewce żelatynowej ślady chemikaljów mogłyby łatwo rozłożyć się z biegiem czasu i utworzyć w negatywie plamy, niemożliwe już do usunięcia. Z tego względu płukaniu negatywów należy poświęcić niemniejszą staranność jak wywoływaniu. 

Płukanie negatywów uskuteczniane być może w różny sposób. Mając do rozporządzenia wodę płynącą, np. wodociąg, wystarczy założyć na ujście jego kurka odpowiednio szeroką rurkę gumową, której drugi koniec zamknięty jest sitkiem blaszanem, znanem pod nazwą „spryskiwacza” (Brause), przez który woda wypływa jak deszcz we wiązce cieniutkich promieni. Negatywy, podstawione pod ten deszcz w odpowiednim stojaku, są w przeciągu 40-60 minut dostatecznie wypłukane. Jest taże w hadlu „płuczkarka” (Waschtrog), składająca się z prostokątnej skrzynki blaszanej oraz ramki metalowej z rowkami, w które wstawia się negatywy. U jednego boku skrzynki umieszczona jest rura ołowiana, w kształcie litery U zgięta, działająca jako lewar w ten sposób, że dopiero po zupełnem napełnieniu skrzynki wodą może jej nadmiar przez tę rurę wyciekać. Ustawiwszy tę płuczkarkę z negatywami pod kurkiem wodociągu, można po uregulowaniu dopływu wody zostawić płukanie bez nadzoru; po kilkudziesięciu minutach jest ukończone. Jeżeli się negatywy płucze we wodzie stojącej we wanienkach, należy wodę zmieniać 10-12 razy i to co kilka (3-5) minut, nim wypłukanie będzie wystarczające.

Jeżeli idzie o szybkie, a pomimo to dokładne wypłukanie negatywów, można do tego celu użyć ciała, które niszczy resztki utrwalacza. Są w handlu gotowe do tego preparaty (np. Antihypo); jednak i one muszą być dokładnie wypłukane, podobnież jak polecana nieraz sól kuchenna. Najlepszym okazał się nadmanganian potasu w 2% roztworze. Po wymoczeniu płyt we wodzie przez kilkanaście minut, dodaje się na każdych 100 cm3 tej wody jedną kroplę roztworu (2%) nadmanganianu i płyn ten różowy tak długo zastępuje się nowym (2-4 razy) aż on się przestanie odbarwiać. 

Przez długotrwałe pozostawanie negatywów we wodzie, a także przez działanie zasad we wołaczach, warstewka żelatynowa jest bardzo miękka i łatwo uszkadzalna*). Niektóre wołacze (pirogalus, pirokatechina) garbują żelatynę klisz w znacznym stopniu; inne jednak nagryzają ją i rozmiękczają, powodując nawet odrywanie się jej od szkła, tworzenie pęcherzy, odstawanie na brzegach lub spływanie. Dlatego wskazane jest często nadać żelatynie więcej wytrzymałości zgarbowaniem jej zapomocą odpowiednich związków chemicznych. Najczęściej używa się do tego ałunu (Al2 K2SO4) w roztworze 10%. Lepszy znacznie jest ałun chromowy *), posiadający większą siłę garbującą, wobec czego można go użyć w roztworze słabszym (2-5%), który nadto z powodu jego barwy fjołkowej łatwo odróżnić od roztworów bezbarwnych. Roztwór nasycony (1:5) służy na zapas; do użytku dodaje się 10-20 cm3 na każdych 100 cm3 wody płuczkowej. Po pięciu minutach działania jest już żelatyna dostatecznie zgarbowana i po kilkakrotnem opłukaniu w czystej wodzie można negatywy odstawić do suszenia. Własność silnie garbującą posiada także chlorek glinowy (Al2 Cl6); najsilniejszą jednak formalina **), której 3 cm3 na każdych 100 cm3 wody wystarcza do wyniku nadzwyczaj wydatnego. Żelatyna zgarbowana (w którykolwiek sposób) staje się znacznie twardszą i odporniejszą na wpływy mechaniczne; po formalinie nie rozpuszcza się nawet we wodzie gorącej. Klisze zgarbowane schną znacznie szybciej, (w czasie dwa razy krótszym) niż niegarbowane. 

Do spiesznego suszenia negatywów używa się często kąpieli ze spirytusu denaturowanego (do palenia). Wymyte najdokładniej klisze zanurza się weń na 5-10 minut, poczem odstawia się je do suszenia, które wtedy trwa zaledwie 10-30 minut. Ponieważ alkohol, zbierając wodę z negatywów, sam się przez to rozwadnia, należy go od czasu do czasu pozbawiać nadmiaru wody, jużto przez dosypanie potaszu, który  jako masa kleista na dnie osiada, jużto zapomocą kilku listków żelatyny, które, umieszczone we flaszce z alkoholem, wkrótce nasiąkają wodą. Po wyjęciu żelatyny i wysuszeniu, można jej użyć powtórnie do odwadniania spirytusu. 

Filmów jedmak, czy to błon wstęgowych czy pakietowych, nie można zanurzać w alkoholu, rozpuszcza on bowiem celuloid częściowo. 

Negatywy, których żelatynę zgarbowano formaliną, wysuszyć można w ciągu kilku minut, trzymając je (szkłem w dół) nad płomieniem lampki spirytusowej i oczywiście poruszając negatyw ustawicznie, aby szkło nie pękło. 

Negatywy szybko suszone (np. alkoholem) są ciemniejsze i gęściejsze niż negatywy wolno schnące; dlatego nie można przyspieszać w sztuczny sposób wyschnięcia klisz już nawpół suchych (na brzegach). 

Do suszenia klisz są w handlu koziołki drewniane lub metalowe, z rowkami do utrzymywania klisz w położeniu pionowem i w stałem oddaleniu jednej od drugiej. Oddalenie to powinno być dość wielkie, aby nie utrudniało wysuszenia. Przed ustawieniem na koziołek należy każdy negatyw małym palcem i kantem ręki uwolnić od nadmiaru wody, podobnież należy stronę szklaną wytrzeć do suchości bibułą lub ręcznikiem. 

Miejsce do suszenia klisz powinno być przewiewne i suche, wolne od pyłu, a w lecie wolne od owadów, gdyż niektóre z nich zjadają żelatynę klisz, lub pełzając po niej, zostawiają smugi i plamy. Susząc klisze w mieszkaniu, należy je umieszczać jak najwyżej, gdyż przez to schną znacznie prędzej. Ciepła nadmiernego (piec lub słońce) należy unikać, gdyż warstewka żelatynowa klisz (niegarbowanych) mogłaby się stopić i spłynąć. 

Pamiętać także należy, że gdy krople wody padną na negatyw, zostawiają na nim jasne plamki z brzegiem ciemniejszym.

VIII. Dalsze prace nad negatywami

Po wywołaniu i utrwaleniu, ewentualnie po wzmocnieniu lub osłabieniu, negatyw jest wprawdzie zdatny do kopjowania zeń odbitek; gdy jednak obejrzymy go uważnie, lub sporządzimy odbitkę próbną, okaże się zwykle jeszcze potrzeba dalszych poprawek. 

Najczęściej znajdą się na negatywie drobne skazy mechaniczne, które należy usunąć. Są to zwykle malutkie, jasne punkciki w miejscach ciemnych negatywu, pochodzące od pyłków niedokładnie startych, które osiadły na kliszy przed zdjęciem, zasłaniając pokryte niemi miejsca od działania światła. Czasem okażą się (na filmach pakietowych) kreski równoległe, jakby druty telegraficzne, powstałe skutkiem otarcia żelu przez plusz lub zasuwę obtułki. Nieraz znów znajdą się na kłiszy jasne plamki ciemno obwiedzione, jako ślady kropel wody, które padły na suchy negatyw. Wreszcie zdarzyć się mogą dziurki w żelu, sięgające aż do szkła, lub dołki, które owady wyjadły w mokrej żelatynie. Plamki jasne zakrywa się farbą kryjącą (czerwoną lub tuszem), nałożoną ostrożnie na plamkę małym penzelkiem (fig. 61.) Dziurki w żelu zakrywa się farbą kryjącą z dodatkiem gumy, aby się na szkle trzymała. Linijki jaśniejsze czyni się niewidzialnemi zapomocą ołówka. 

Prócz tych usterek pochodzenia czysto mechanicznego, które usuwa się wyplamianiem w sposób właśnie naszkicowany, są jeszcze usterki innego rodzaju, spowodowane jużto złem oświetleniem przedmiotu zdejmowanego, jużto wadami w nim samym. Są to miejsca negatywu albo za silnie kryte w stosunku do otoczenia, albo za jasne, a więc kopjujące zbyt ciemno. Tu już mechaniczne wyplamianie ustąpić musi miejsca prawdziwej sztuce, retuszowi, wymagającej prócz uzdolnienia znacznej biegłości.

Retusz polega na zmienianiu wartości tonów poszczególnych miejsc negatywu, a posługuje się ołówkiem, penzlem, gumą do radyrowania i ostrymi lancetami. Retusz chemiczny, t. j. osłabianie lub wzmacnianie części negatywu, poruszyliśmy już w rozdziale poprzednim. Miejsce pośrednie zajmuje nakładanie barwików lazurowych na miejsca kliszy zbyt przejrzyste. W zdjęciach krajobrazowych często niebo jest zbyt silnie kryte, wskutek czego krajobraz sam wypadłby za ciemno na odbitce, gdyby ją kopjowano aż do uzyskania szczegółów w chmurach.  Dla wyrównania można albo osłabić tę część negatywu, którą zajmuje niebo, albo zakryć cały krajobraz prócz nieba barwikiem lazurowym (czerwonym lub żółtym), skutkiem czego krajobraz będzie mniej przejrzysty dla światła i da odbitkę harmonijną. Stosowane tu barwiki muszą być oczywiście światłotrwałe, aby po kilku kopjowaniach nie zbladły.

Z żółtych nadaje się tu kwas pikrynowy lub żółć sączkowa (Filtergelb), z czerwonych krąp prawdziwy lub nowokokcyna (Neu-Coccin). Zasadą jest tu, podobnie jak w retuszu ołówkowym, aby zaczynać od pokładu najjaśniejszego i tylko stopniowo wzmagać jego siłę. Rozcieńczamy zatem barwik tak znacznie wodą, aby dawał tylko blady ślad barwy na kliszy, i tym słabym roztworem pociągamy równomiernie daną partję negatywu zapomocą penzla, zachowując kontury jaknajściślej *). Gdy nakład barwy okaże się po wyschnięciu za słaby, pociągamy tę partję ponownie tym samym roztworem, powtarzając tę czynność w razie potrzeby trzy razy i więcej.

Podobną zasadą kierujemy się i przy retuszu ołówkowym, zaczynając od ołówka najtwardszego, miękki bowiem dałby przedewszystkiem zbyt silny osad grafitu, a powtóre „ziarnou tego osadu, czyli pozostałe na kliszy cząsteczki ołówka, byłyby zbyt grube, zbyt wielkie w porównaniu z mikroskopowem ziarnem kliszy, i retusz występowałby rażąco, podczas gdy powinien pozostać niewidocznym. Retuszuje się zatem z zasady ołówkami twardymi, zacinając je bardzo kończysto. Potrzeba tu kilku ołówkówo różnych stopniach twardości, i zawsze idzie się od najtwardszych do miększych; jedynie retusz szerokich płaszczyzn na dużych negatywach, (zwłaszcza papierowych), można przedsiębrać odrazu ołówkami miększymi. Podobnież stosuje się ołówki miękkie do retuszu grubszego na szklanej stronie negatywu po oblaniu jej t. zw. lakierem matowym **), przy wrysowaniu chmur na niebie bez obłoków (poprzednio rozjaśnione przez częściowe osłabienie), lub przy poprawianiu tła na zdjęciach portretowych; to wszystko zresztą da się o wiele łatwiej i lepiej wyretuszować barwikami.

Do retuszowania służą znane pulty (fig. 62.), które zwykle jeszcze okrywa się tkaniną ciemną, aby światło padało jedynie na lustro, oświetlające negatyw. Z przyborów wymienić wypada prócz ołówków, penzli, farb, nożyka do radyrowania i gumy, także wspomniany już lakier matowy, nadto wiszery różnej grubości, skórzane lub papierowe (estompes), pumeks proszkowany, który po wtarciu we warstewkę negatywu użycza jej powierzchni matowej, ułatwiającej osadzanie się ołówka, a przedewszystkiem matolinę, tj. esencję żywiczną, której celem jest również ułatwić „czepianie” się ołówka, tj. osadzanie się grafitu na warstewce żelowej negatywu. Matolinę wyrabiają liczne fabryki w dobrej jakości; nietrudno także sporządzić ją sobie według jednej z następujących recept: 4 części terpentyny weneckiej lub 2 ,, kalafonji 20 części żywicy damarowej, 100 ,, olejku terpentynowego 100 ,, olejku terpentynow.

Matolina (matoidyna) służy nietylko do ułatwienia retuszu, lecz nadto do zbierania go, gdy się nie powiódł. Kropla matoliny, umieszczona zapomocą korka lub palca na miejscu odnośnem negatywu i zaraz palcem równomiernie roztarta, zasycha za kilka minut o tyle, że można już na tem miejscu retuszować; druga kropla, na to miejsce nalana i palcem zaraz rozmazana, usuwa retusz poprzedni. 

Sztuka retuszowania polega na tem, żeby błędy zmniejszyć i uniewidocznić, a nie na tem, żeby je uczynić większymi. Powody tych błędów nie zawsze dadzą się usunąć przy zdjęciu, więc jakkolwiek retusz sam w sobie jest złem, bo wkraczaniem mechanicznem w pracę chemiczną światła, jest jednak często złem koniecznem. Wystrzegać się zatem należy retuszowania przesadnego, gdyż lepiej zawsze, gdy go jest za mało, niż, gdy za wiele. Retuszowanie barwikami naszkicowaliśmy już wyżej, a sposób retuszowania ołówkiem jest również prosty. Oto szrafiruje się, czyli kreśli się linijki równoległe tuż obok siebie na danem miejscu negatywu, albo też kreśli się linje zygzakowate, niejako pajączki po tem samem miejscu, aż do uzyskania pożądanego stopnia krytości, albo wreszcie punktuje się dane miejsce raz koło razu prostopadle trzymanym ołówkiem, co jednak może naruszyć całość warstewki żelu. Na zdjęciach technicznych lub krajobrazowych retusz ogranicza się we większości wypadków do wyplamiania; natomiast zdjęcia portretowe częstokroć bardzo wiele wymagają od retuszera, gdyż nic łatwiejszego, jak popsuć je retuszem niesmacznym. Zadaniem retuszera ma być jedynie zharmonizowanie i złagodzenie przeciwieństw między światłami a cieniami, dyskretne zmniejszenie drobnych niedoskonałości oryginału, nadanie rysom zaokrąglenia i plastyki. Żadnej z linij anatomicznych ciała naruszać retuszem nie wolno, gdyż podobieństwo portretu do osoby byłoby odrazu zatracone. Punkt ciężkości leży z reguły w retuszu twarzy, i tu mogą być jedynie następujące zadania : 

Czoło jest u dziecka okrągłe i miękkie, zatem retuszu nie wymaga; u mężczyzn natomiast i starszych kobiet jest wyraźniejsze w linjach i podzielone na wybitne płaszczyzny, które należy ze sobą dyskretnie powiązać i zaokrąglić, a nadto nasadzić światła, jednak niezbyt ostre. Poziome fałdy należy złagodzić, lub, gdy są nieznaczne, znieść zupełnie; pionowe nad  nosem tylko osłabić. Odstające włoski na brwiach zniszczyć. Włosy na głowie, często bez rysunku w cieniach, rozjaśnić i wrysować, nieraz i fryzurę poprawić, obciąć lub dodać. Często wypadnie zmniejszyć łysinę, lub przyciemnić włosy siwe. 

Nos w jego linji grzbietowej oczyścić i nasadzeniem światła oddzielić od ścian bocznych. Złagodzić cienie obok nozdrzy i rozjaśnić znacznie cienie w dziurkach nosowych. Koniec nosa można w linjach złagodzić, ale linij tych nie zmieniać, zwłaszcza w profilu. 

Usta wyglądają zwykle zbyt zapadłe wskutek silnego cienia pod nosem i we fałdach ku kątom ust; należy zatem cień pod nosem rozjaśnić, fałdy od nosa ku ustom złagodzić i zmniejszyć, kąciki ust podnieść przez znaczne złagodzenie ich cieni. Otwór ust oddzielić od warg, a wargi oczyścić z fałdów i pęknięć, zęby oczyścić i światła nasadzić. 

Oczy wymagają szczególnej staranności, nadają bowiem wyraz całemu portretowi. Białka należy wokoło tęczówki ostro obrysować i nasadzić na nich światła, nieraz także wzmocnić światło na źrenicy. Rozjaśnić cień nad górną powieką, wygładzić łuk brwi, uwydatnić fałd powieki górnej, rozjaśnić cienie pod powiekami dolnemi ku nosowi; zmarszczki w zewnętrznych kącikach oczu rozjaśnić dyskretnie. 

Policzki u osób chudych należy powiększyć przez złagodzenie cieni pod kośćmi jarzmowemi, a w 3/4 profilu można je nieraz jużto naddać, jużto obciąć dyskretnie przez wyrównanie konturów. Często rumieńce na policzkach wyglądają jak cienie (na kliszach nieortochromatycznych), o czem przy retuszowaniu również pamiętać należy i te „fałszywe” cienie rozjaśnić. 

Podbródek w profilu można nieco wyrównać dla zharmonizowania jego konturu; cień pod dolną wargą złagodzić, a w portretach „en face" nasadzić na brodzie światełko. Zarost u mężczyzn również ograniczyć, a charakterystyczne linje włosów podkreślić. 

Szyja i pierś, także ramiona u kobiet, wymagają jedynie wygładzenia i uwypuklenia przez wzmocnienie niektórych świateł. Cienie w okolicy kości obojczykowej należy rozjaśnić. 

Zmarszczki, brodawki, pieprzyki, piegi i inne drobne usterki należy dyskretnie znieść, zwłaszcza na portretach kobiecych; zmarszczki u mężczyzn wymagają tylko lekkiego złagodzenia. Ręce nieraz wypadają za jasno, należy je tedy przyciemnić (radyrowaniem), ewentualnie brzydkie ich linje poprawić. 

Wystrzegać się należy m. i. wielkiej liczby świateł kończystych, któreby nadały twarzy połysk tłusty. Najwyższe światło powinno być tylko jedno. Również należy pamiętać, że twarz, choćby o cerze najjaśniejszej, nigdy nie będzie tak biała, jak kołnierzyk lub koronka, zatem błędem jest nadawać twarzy retuszem równy stopień krytości, co przedmiotom białym na odzieży. 

Retuszowanie błon celuloidowych (filmów) odbywa się w ten sam sposób co klisz szklanych, a więc zarówno roztworami barwików, jak ołówkiem po wtarciu matoliny. Negatywy papierowe retuszuje się szczególnie łatwo, gdyż można poprawki robić zarówno po stronie żelowej jak i po stronie papierowej negatywu. Aby retusz, przedstawiający zawsze pewien nakład pracy, uchronić od zmazania przy kopjowaniu lub przechowywaniu negatywów, oraz, aby ich warstewkę żelową uodpornić na wpływy mechaniczne i wilgoć, wskazane jest powlec ją lakierem żywicznym, jużto na zimno, jużto po ogrzaniu jej do miernej ciepłoty. 

Lakier do powlekania płyt ogrzanych sporządzić można według różnych przepisów; polecenia godny jest następujący: 75 gr. alkoholu absolutnego, 3 gr. olejku lawendowego, 4 gr. terpentyny weneckiej, 2 gr. kamfory (porozgniatanej), 10 gr. zandaraku.

Dla przyśpieszenia zupełnego rozpuszczenia się składników, co trwa 2-3 dni, należy flaszkę od czasu do czasu zakłócić, a w końcu przecedzić przez bibułę. Klisze ogrzewa się nad lampką spirytusową (szkłem w dół) o tyle, aby położone na wierzchu ręki dały uczucie ciepła, lecz nie parzyły. Na trzymaną poziomo kliszę nalewa się na środek lakieru (zdała od płomienia!) i zaraz nachyla się kliszę kolejno ku czterem jej brzegom, aby lakier równomiernie rozpłynął się po całej warstewce żelu, poczem nachyla się jednym rożkiem ku lejkowi, wstawionemu we flaszkę, i nachylając kliszę coraz znaczniej, zlewa się z niej nadmiar lakieru we flaszkę, a kliszę odstawia się do wyschnięcia, zwracając je w dół tym samym rożkiem, z którego lakier ściekał do flaszki*). 

Do lakierowania na zimno, bez ogrzewania klisz, służy roztwór 18% gumy zandarakowej w alkoholu absolutnym; na każdych 100 cm3 dodaje się nadto 2% cm3 oleju rącznikowego (ricinus), lub 1 cm3 olejku lawendowego. Zamiast czystego alkoholu można do rozpuszczenia użyć także mieszaniny 40cm3 benzolu, 40 cm3 acetonu i 20 cm3 alkoholu. 

Bardzo dobrze chroni klisze od wilgoci lakier caponowy, jużto kupny w handlu, jużto sporządzony z 3 gr. waty kolodjonowej, rozpuszczonej w 100 cm3 octanu amylowego, jużto wreszcie zestawiony według przepisu: 70 cm3 octanu amylowego, 70 cm3 benzolu, 35 cm3 acetonu i 2 gr. waty kolodjonowej lub celuloidu.**).

Lakieru tego używa się również bez ogrzewania klisz***). Po rozcieńczeniu równą ilością benzolu****), nadaje się ten lakier bardzo dobrze do powlekania odbitek papierowych.

Do lakierowania filmów (błon), nie można używać lakierów zawierających alkohol, aceton lub octan amylowy *****), gdyż w nim celuloid rozpuściłby się częściowo. Do powlekania błon celuloidowych (a równie dobrze i do klisz szklanych), służy lakier wodny, sporządzony z szelaku w sposób następujący: W 75 cm3 wody gorącej rozpuszcza się 4 gr. boraksu i 1 gr. sody (węglanu sodowego), poczem dodaje się 15 gr. szelaku blichowanego w łuskach, drobno potłuczonego, i gotuje się aż do zupełnego rozpuszczenia się szelaku. Po ostudzeniu dodaje się 75 cm3 wody zimnej i 1 cm3 gliceryny i zlewa się do flaszki. Po kilku dniach odcedza się czysty żółtawy płyn od osadu na dnie pozostałego i wówczas lakier jest już gotowy do użytku. Jest także w handlu pod nazwą Crystaline varnish. 

Napisy na negatywach uskuteczniać można tuszem lub ołówkiem na miejscach przejrzystych, a piórem, umaczanem w silnym osłabiaczu Farmera, na miejscach krytych. Aby ułatwić sobie pisanie w odwrotnym kierunku dłuższych słów lub zdań, pisze się je na skrawku papieru ołówkiem anilinowym (chemicznym) lub atramentem do kopjowania, i skrawek ten przyciska się do wilgotnego negatywu, wskutek czego pismo przesiąka z papieru na kliszę i może być potem ołówkiem silniej uwydatnione. 

W niektórych wypadkach, n. p. gdy potrzebne są (do odbitek pigmentowych) negatywy odwrócone, lub gdy idzie o uniknięcie wielkiej objętości przy przechowywaniu klisz, należy odjąć warstewkę żelatynową od szkła, aby została tylko cienka błonka. Takie błonowanie (pelliculage) negatywów szklanych odbywa się w łatwy sposób przez zanurzenie ich na 10 minut do mieszaniny 10 cm3 formaliny na 100 cm3 wody, poczem się je suszy. Na suchych już kliszach przecina się ich warstewkę żelatynową ostrym nożem wokoło brzegów aż do szkła, poczem się je wkłada na 15 minut do mieszaniny 5 cm3 gliceryny i 5 cm3 alkoholu na 100 cm3 wody i w tej mieszaninie podnosi się końcem nożyka jeden z nadciętych rożków warstewki, a ująwszy ją palcami, ściąga się całą ze szkła ostrożnie. Zostawiwszy błonkę w płynie, podkłada się pod nią czystą szybkę szklaną lub blachę emaljowaną i wyjąwszy je razem, odstawia się je do suszenia. Suchą błonkę łatwo odjąć z podkładki, poczem można je przechować jako cienki *) negatyw filmowy **). Aby błonka łatwiej odskoczyła od szybki, wskazane jest przed nałożeniem błonki natrzeć szybkę zapomocą zwitka waty roztworem 2°% wosku w benzynie, lub żółcią wołową. 

Klisz, już powleczonych lakierem, nie można błonować, lecz należy przed niem lakier odjąć w kilkakrotnie zmienianej kąpieli ze spirytusu denaturowanego (gdy to był lakier alkoholowy), względnie benzolu lub octanu amylowego (przy lakierach zimnych). W pierwszej kąpieli leżą płyty kilkanaście minut, poczem ściera się z nich starannie palcem lub zwitkiem waty rozmiękłą powłokę lakieru. Zmieniwszy dwa razy tę kąpiel na świeżą, wkłada się wreszcie klisze do wody na tak długo, aż znikną z nich smugi tłustawe. 

Przechowywanie klisz wymaga wielkiej staranności; zatem obrać na to należy miejsce suche, niezbyt ciepłe, dobrze ochronione od pyłu i od gazów, zwłaszcza siarkowodoru, który zmieniłby czarny osad srebrowy na jasno brunatny. Klisze należy starannie sortować i numerować, lub opatrzyć napisami. Jeżeli się je przechowuje w pudełkach tekturowych, w których je kupiono, należy pudełka opatrzyć karteczką z numerami porządkowymi zawartych w nich klisz, względnie wymienić rodzaj i przedmiot zdjęć. Dla zmniejszenia niepotrzebnej objętości, wskazanem jest nieraz zmniejszyć format klisz, obcinając brzegi nieużyteczne; n. p. z wielu klisz formatu 13 X 18 potrzebna jest nieraz tylko część o rozmiarze 9 X 12 itd. Do obcinania służy djament, używany przez szklarzy (fig. 63 ); aby nie popsuć odrazu cennych negatywów, nietyle przy nacinaniu djamentem, jak przy przełamywaniu szkła nadciętego, należy poprzód wprawić się na nieużytecznych szybkach szklanych. Przechowywane klisze korzystnie jest umieszczać po jednej w kopertach z przejrzystego papieru, przez który bez wyjmowania zeń kliszy można rozpoznać przedmiot zdjęcia. Są także w handlu skrzynki drewniane z rowkami, w których klisze stoją rzędami, nie dotykając się wzajemnie; skrzynki takie jednak zabierają wiele miejsca.

Negatywy na błonach przechowywać można również w kopertach przejrzystych, włożonych potem po kilkadziesiąt do pudełka. Są także w handlu albumy na negatywy filmowe z cyframi porządkowemi. 

Negatywy papierowe można uczynić przejrzystszemi przez kilkakrotne penzlowanie ich po stronie papierowej mieszaniną: 10 części oleju rącznikowego (ricinus) w 100 częściach terpentyny, dopóki w papier wsiąka, poczem należy watą zetrzeć nadmiar płynu. Do zprzeźroczyszczania można użyć także roztworu 10 części balsamu kanadyjskiego na 50 części terpentyny (francuskiej). Zauważyć jednak należy, że po dłuższem leżeniu papier traci w niektórych miejscach przejrzystość i musi być przed kopjowaniem na nowo penzlowany.

Negatywy papierowe kopjują zresztą dobrze i łatwo także bez tych środków, więc zprzeźroczyszczanie ich nie jest rzeczą konieczną. Wskazane jest natomiast nieraz uczynić ziarno papieru mniej wybitnem, gdyby ono rażąco występowało na odbitce. W tym celu wciera się w papierową stronę negatywu zapomocą zwitka waty roztwór 10 gr. parafiny białej w 100 cm3 benzyny; parafina wnika w pory papieru iw ten sposób ziarno zaciera.