KRÓLEWSKA GALERIA RZEŹBY STANISŁAWA AUGUSTA

Rzeźba w Polsce w czasach panowania króla Stanisława Augusta (1764-1795) to w przeważającej większości dzieła nabywane za granicą, we Włoszech i Francji, albo prace obcych artystów, działających w naszym kraju.
Zasadnicze znaczenie dla ówczesnego obrazu tej gałęzi sztuki miał mecenat króla, a głównym ośrodkiem jej rozwoju był dwór królewski w Warszawie. Stanisław August sprowadzał z zagranicy, głównie z Włoch, rzeźbiarzy, których działalność była w zasadzie ograniczona do dekoracji królewskich siedzib: Zamku Królewskiego i letniej rezydencji w Łazienkach Królewskich, gdzie znajdowało się też wiele rzeźb będących importami z Włoch i Francji. Monarcha planował wprawdzie utworzenie szkoły artystycznej mającej kształcić miejscową młodzież w sztukach pięknych, której zaczątkiem w dziedzinie rzeźby była pracownia rzeźbiarska funkcjonująca na Zamku Królewskim, ale abdykacja króla w 1795 r. spowodowała likwidację zarówno owej zamkowej "skulptorni", jak i całego rozwijającego się za jego rządów warszawskiego ośrodka rzeźbiarskiego.

Zainteresowanie Stanisława Augusta rzeźbą znajdowało wyraz w poczynaniach mających na celu stworzenie w stolicy znaczącego ośrodka rzeźbiarskiego, ale przede wszystkim przejawiały się w jego szeroko zakrojonej działalności kolekcjonerskiej. Król od pierwszych lat panowania interesował się rzeźbą współczesną. Znane są, nieliczne wprawdzie, zakupy warszawskiego dworu związane z działalnością twórców rzymskiego baroku, na uwagę zasługuje też fakt, że polski król jako pierwszy z europejskich monarchów zainteresował się twórczością Antonia Canovy.

W 1787 roku zamówił on u tego znanego wówczas, ale nie cieszącego się jeszcze wielkim rozgłosem młodego rzeźbiarza grupę, która miała przedstawiać Wenus opłakującą umierającego Adonisa, prezentując własny jej projekt w notatce skierowanej do artysty. Canova przyjął zamówienie na wykonanie rzeźby według pomysłu króla i wykonał jej szkice, ale dzieło ostatecznie nie zostało zrealizowane w marmurze. Głównym kierunkiem poczynań Stanisława Augusta w zakresie rzeźby współczesnej była jednak Francja, a Paryż stanowił ośrodek artystyczny, ku któremu król się zwracał, nabywając dzieła będące najczęściej warsztatowymi replikami, kopiami i odlewami rzeźb znanych twórców: Jeana-Antoine’a Houdona, Jeana-Baptiste’a Pigalle’a, Edmé Bouchardona i Étienne’a-Maurice’a Falconeta. W królewskiej kolekcji znalazło się wykonane przez Houdona popiersie w gipsie przedstawiające Jeana-Jacques’a Rousseau (kupione w 1779 roku) oraz popiersia Woltera i Moliera w gipsie patynowanym na kolor terakoty (repliki rzeźb z 1778 roku, przywiezione do Warszawy w 1784 roku), a także marmurowe popiersie Aleksandra Wielkiego, sygnowane i datowane na 1784 rok, które umieszczono w Bibliotece na Zamku Królewskim razem z gipsową repliką słynnej rzeźby Houdona przedstawiającej siedzącego Woltera. Do kolekcji króla trafiły w 1784 roku trzy wykonane w gipsie i terakocie repliki powstałego rok wcześniej posągu Houdona La Frileuse personifikującego zimę. Stanisław August miał też w swoim zbiorze gipsową kopię posągu Diany oraz jej marmurowe popiersie, sygnowane przez Houdona i datowane na 1780 rok, które do czasu ostatniej wojny stało w Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich (obecnie znajduje się tam jego replika lub kopia, zakupiona w 1950 roku). Do zbioru monarchy trafiło kilka rzeźb związanych z twórczością jednego z najbardziej wówczas cenionych rzeźbiarzy francuskich, Jeana-Baptiste’a Pigalle’a: dwie zmniejszone kopie kompozycji Merkury zawiązujący sandał, gipsowy odlew Dziecka z klatką oraz powtórzenie w gipsie Wenus z gołąbkami. Znalazły się tam też wykonane przez Falconeta marmurowe grupy przedstawiające bachantkę przyjmującą winne grono od satyra (Accipe da que) oraz Amor i Wenus, a także warsztatowe powtórzenia i naśladownictwa kilku kompozycji tego artysty (grupa Pigmalion i Galatea wykonana w drobnej skali w biskwicie w manufakturze w Sèvres, gipsowe i marmurowe powtórzenia Wenus wychodzącej z kąpieli oraz dwie marmurowe figurki przyklękających kobiet). Król miał w swoim zbiorze marmurową kopię posągu Bouchardona Amor wykonujący łuk z maczugi Herkulesa, a także gipsowe popiersia: Beniamina Franklina, wymodelowane przez Jeana-Jacques’a Caffieriego (sygnowane i datowane na 1777 rok), i Jeana-Sylvaina Bailly’ego, wykonane przez Louisa-Pierre’a Deseine’a (oba eksponowane obecnie w Zamku Królewskim); w 1781 roku wysyłano z Paryża na dwór warszawski dwa gipsowe biusty wykonane przez Augustina Pajou. Nietrudno zauważyć, że w królewskim zbiorze znalazło się mało oryginalnych francuskich rzeźb, a były tam przeważnie warsztatowe repliki i kopie sławnych dzieł wykonane w gipsie i terakocie, z których kilka to dzieła niewątpliwie zajmujące ważne miejsce w rozwoju ówczesnej plastyki francuskiej. Rzeźby te, gromadzone w sposób niekiedy przypadkowy i mało konsekwentny, nie tworzyły zespołu, który byłby reprezentatywny dla ówczesnej produkcji rzeźbiarskiej francuskiego środowiska, zabrakło dzieł najbardziej znaczących lub choćby ich warsztatowych kopii czy naśladownictw, a dorobek artystów, których prace udało się królowi pozyskać, nie zawsze został zaprezentowany w jego zbiorze na najlepszych przykładach.

Stanisław August - kolekcjoner starożytności
Kolekcjonerstwo Stanisława Augusta w dziedzinie rzeźby koncentrowało się głównie na starożytności, co wynikało z powszechnego zainteresowania sztuką antyku w sferach oświeconych całej niemal Europy, a także z ulegania rozwijającemu się, szczególnie od lat 60. XVIII wieku, zamiłowaniu do dekorowania pałacowych sal marmurowymi kopiami antycznych posągów. W królewskim zbiorze niewiele było oryginalnych rzeźb antycznych, znajdowały się tam natomiast liczne kopie starożytnych posągów wykonane przez współczesnych rzeźbiarzy oraz duża liczba dzieł opartych na antycznych wzorach, inspirowanych antykiem lub naśladujących starożytne kompozycje. Właśnie owe rzeźby wykonane „według antyku” stanowiły przeważającą większość królewskiego zbioru. Niewątpliwie najważniejszym punktem odniesienia dla koncepcji artystycznych Stanisława Augusta w tym zakresie były Włochy, a zwłaszcza Rzym – miasto, w którym funkcjonował ogromny rynek antycznych rzeźb i ich kopii eksportowanych do wielu europejskich krajów.

W Rzymie polski monarcha dokonywał najdroższych i najbardziej prestiżowych zamówień, kupując rzeźby przeznaczone do dekoracji Zamku Królewskiego i Łazienek Królewskich, a charakter tych zakupów wynikał, jak się wydaje, zarówno z osobistych zamiłowań króla, jak i z chęci dostosowania się do panującej ówcześnie mody. W królewskiej kolekcji znalazły się dzieła wszystkich znaczących ówcześnie rzymskich rzeźbiarzy, takich jak: Carlo Albacini, Giuseppe Angelini, Lorenzo i Domenico Cardelli, Antonio d’Este, Francesco Righetti, Vincenzo Pacetti, Agostino Penna, Giovanni Pierantoni, Bartolomeo Cavaceppi czy Giovanni Volpato; były tam także prace włoskich artystów pochodzących z innych ośrodków, na przykład z Wenecji czy Carrary. Niektórzy z nich otrzymali od Stanisława Augusta tytuł scultore della corte di Polonia lub scultore del Re di Polonia, mimo że nigdy w Polsce nie byli. Królewski zbiór rzeźby po wyjeździe Stanisława Augusta z Warszawy i po jego abdykacji w 1795 roku uległ stopniowemu rozproszeniu, ale zachowany katalog i inne przekazy archiwalne pokazują, jak znaczącą część tej kolekcji stanowiły włoskie importy. We Włoszech nie tylko nabywano rzeźby, stamtąd przybywali na królewski dwór artyści, tam też sprawujący protektorat nad ich działalnością król czerpał niejednokrotnie inspiracje dla swoich koncepcji i artystycznych inicjatyw, takich jak projekty utworzenia w Warszawie akademii sztuk pięknych czy zorganizowania muzeum rzeźby.