1945. Nie koniec, nie początek

W 80. rocznicę zakończenia II wojny światowej zaprezentujemy wystawę o ludziach, którzy na zgliszczach starego świata próbowali zbudować swoje życie na nowo. Pozbawieni niemal wszystkiego – bliskich, społeczności, domu, stawali przed dramatycznym wyborem: zostać czy wyjechać? Było ich już niewielu – dziewięćdziesiąt procent polskich Żydów i Żydówek zginęło w Zagładzie. Na wystawie "1945. Nie koniec, nie początek" zobaczymy powojenną rzeczywistość oczami tych, którzy ocaleli.

Koniec czy początek?

W powszechnej świadomości II wojna światowa skończyła się w 1945 roku. Choć powinien być to czas euforii, dla Żydów i Żydówek zmagających się ze stratą oraz osamotnieniem to przede wszystkim moment podejmowania decyzji – co dalej?

Indywidualne historie

O dylematach i życiowych drogach polskich Żydów i Żydówek po wojnie opowiemy na wystawie, śledząc losy wybranych bohaterów i bohaterek. W indywidualnych biografiach odnajdziemy strategie radzenia sobie w nowej rzeczywistości: powroty, emigrację, próby odbudowy społeczności żydowskiej, aktywizm polityczny, życie w ukryciu. Dowiemy się m.in.: jak potoczyło się życie kilkuletniej Dory Zoberman, która straciła najbliższych jeszcze przed końcem wojny; jak poradził sobie kilkunastoletni Pinchas Bursztyn znaleziony po wyzwoleniu Auschwitz wśród zmarłych w dole z wapnem czy też jak wyglądała podróż do kraju z ZSRR rodziny Pertmanów.

Kto otworzy mi drzwi?

Jak czuli się ludzie powracający po traumatycznych doświadczeniach do swych miejscowości, by odkryć, że ich domy zostały już dawno zajęte, rzeczy zabrane, ślady po społeczności zatarte? W bruku ulicznym rozpoznawali macewy – żydowskie kamienie nagrobne, a w przedmiotach codziennego użytku przerobione fragmenty zwojów Tory. Przez polskich sąsiadów Żydzi i Żydówki witani byli z niechętną obojętnością, wrogością, często z agresją. Mimo wszystko zostawali. Wierzyli, że ich przyszłość w Polsce nie jest przesądzona i z determinacją podejmowali próby odbudowy swojej społeczności.

Na wystawie "1945. Nie koniec, nie początek" poznamy również losy osób, które wyjechały. Taką decyzję podjęła zdecydowana większość. W latach 1944–1946 Polskę opuściło ponad 200 tysięcy Żydów i Żydówek. Nie chcieli żyć na cmentarzu, nie wytrzymali poczucia osamotnienia oraz wiszącego w powietrzu niebezpieczeństwa związanego z wszechobecnym po wojnie antysemityzmem.

Trudną prawdę o rzeczywistości polskich Żydów i Żydówek po 1945 roku zobrazuje ikonografia, którą pokażemy na wystawie: zdjęcia, dokumenty, listy, ulotki, osobiste pamiątki. Oszczędna i sprzyjająca skupieniu scenografia ekspozycji pozwoli wydobyć z prezentowanych materiałów to, czego jej bohaterowie doświadczali na co dzień – świadomość pustki, niepewności, zagrożenia.

Inna perspektywa

Obcowanie z osobistymi świadectwami osób, które przetrwały Zagładę, to przejmujące doświadczenie i niełatwa lekcja historii. Na wystawie zmierzymy się z tym, co do tej pory pozostawało przemilczane, na uboczu wielkich narracji – z żydowską perspektywą końca wojny.

Wsłuchajmy się w ten głos, a może znajdziemy się bliżej odpowiedzi na pytania: co by się zmieniło, gdyby wyemigrowali wszyscy? Jak dziś wyglądałaby Polska, gdyby Żydzi zostali?

Autorzy i autorki koncepcji wystawy:

Anna Bikont − reporterka, z wykształcenia psycholożka. Po wprowadzeniu stanu wojennego w "Tygodniku Mazowsze", piśmie podziemnej Solidarności (1982−1989), w 1989 roku współtworzyła "Gazetę Wyborczą". Autorka książek, m.in. "My z Jedwabnego" (2004, nagroda historyczna "Polityki", Europejska Nagroda Książkowa, National Jewish Book Award dla książki o tematyce Holocaustu), "Sendlerowa. W ukryciu" (2017), "Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie" (2022), "Nigdy nie byłaś Żydówką. Sześć opowieści o dziewczynkach w ukryciu" (2023), współautorka biografii Wisławy Szymborskiej i Jacka Kuronia. W 2017 roku otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu w Göteborgu. Jej najnowsza książka. "Nie koniec, nie początek. Powojenne wybory polskich Żydów", wydana przez Wydawnictwo Czarne i Muzeum POLIN, ukaże się razem z wystawą czasową w marcu 2025 roku.

Dr Kamil Kijek – adiunkt, wicedyrektor ds. finansowych Katedry Judaistyki im. Tadeusza Taubego, Uniwersytet Wrocławski. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół: historii Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, problemów kontynuacji w XX-wiecznej historii Żydów w Europie Wschodniej, relacji między wschodnioeuropejską społecznością żydowską a innymi centrami żydowskiego świata, teorii społecznych i kulturowych, ich wykorzystania w badaniach historycznych. Publikował w Polsce i za granicą książki na temat historii Żydów w międzywojennej Polsce i w pierwszych latach po Zagładzie. W 2018 roku otrzymał I nagrodę w konkursie na najlepszą publikację naukową na temat ‘"Jews and Liberal Regimes in Eastern Europe after 1917", przyznana przez Centrum im. Leonida Nevzlina na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie za książkę "Dzieci modernizmu. Świadomość i socjalizacja polityczna młodzieży żydowskiej w Polsce międzywojennej". Obecnie przygotowuje książkę pt. "Ostatnie polskie sztetl? Żydowska społeczność Dzierżóniowa, zimna wojna, komunizm i świat żydowski (1945–1950)".

Kuratorki wystawy:

Zuzanna Schnepf-Kołacz – zastępczyni Dyrektora ds. Programowych Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, kuratorka wystawy "Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim" oraz współkuratorka galerii "Zagłada" wystawy stałej w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, wicekonsul w Konsulacie Generalnym RP w Mediolanie. Autorka wystaw i artykułów dotyczących historii Żydów w czasach Zagłady.

Zuzanna Benesz-Goldfinger – antropolożka kultury i historyczka sztuki, kuratorka wystaw z zakresu historii i sztuki Żydów polskich. Zawodowo związana z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (2010–2016), Zachętą. Narodową Galerią Sztuki (2013–2015) i Żydowskim Instytutem Historycznym im. Emanuela Ringelbluma (2017–), gdzie od 2022 roku kieruje Działem Sztuki. Zajmuje się opieką nad kolekcją muzealiów i organizacją wystaw.

Dr Justyna Majewska – kulturoznawczyni, socjolożka i kuratorka. Pracuje w dziale naukowym Żydowskiego Instytutu Historycznego, a także jest członkinią Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Prowadzi sekretariat pisma "Zagłada Żydów. Studia i materiały". Autorka monografii "Mury i szczeliny. Przestrzenie getta warszawskiego" (2024), edytorka biograficznych materiałów źródłowych: "Archiwum Ringelbluma, tom 15: Wrzesień 1939", "Listy płocki, Listy kaliskie" (wraz z T. Epszteinem, A. Bańkowską, 2014), "Chaim Aron Kapłan, Dziennik 1940, cz. 1. Megila życia" (wraz z B. Górecką, 2020), "Nic nie potrzebujemy. Tylko przetrwać ten czas. Relacje Żydów ukrywających się w okupowanej Polsce" (2022). Stypendystka EHRI oraz Vienna Wiesenthal Institute for Holocaust Studies. Pracowała w zespole kuratorskim przygotowującym wystawę stałą Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Obecnie współpracuje z United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie w ramach "Holocaust Justice Project".