Żydzi w kraju czeskim, XIX–XX w. wiek

Wystawa mieści się na parterze oraz w przestrzeni galerii na pierwszym piętrze Synagogi Hiszpańskiej.
Od reform józefińskich do równych praw Żydów w 1867 r.

Życie Żydów w Czechach uległo zasadniczym zmianom pod koniec XVIII wieku i w XIX wieku, zapoczątkowanym reformami Józefa II. (1780–1790). Stopniowo zniesiono niektóre dyskryminujące przepisy i stworzono swobodniejsze warunki życia, zwłaszcza w dziedzinie edukacji, biznesu i życia rodzinnego. W Pradze powstał jeden z ośrodków żydowskiego oświecenia – Haskala, która zajmowała się szerzeniem świeckiej edukacji poprzez nowe szkoły niemiecko-żydowskie. Studia judaistyczne położyły podwaliny pod współczesne badania nad kulturą i historią Żydów. W Starej Szkole powstało pierwsze stowarzyszenie (1835) zajmujące się odprawianiem nabożeństw w duchu wiedeńskim. W latach 1836–1845 funkcję dyrygenta chóru pełnił tutaj František Škroup, kompozytor czeskiego hymnu narodowego.

Po rewolucji 1848–49 główne środki dyskryminacyjne zostały zniesione. Konstytucja z 1867 r. zagwarantowała Żydom równe prawa obywatelskie, które stopniowo umożliwiły im pełne uczestnictwo w życiu modernizującego się społeczeństwa. Budowa nowej Świątyni w Pradze – Synagogi Hiszpańskiej (1868) – była również wyrazem nowej tożsamości kulturowej. Rozwój emancypacji Żydów ilustrują cenne dokumenty i druki z epoki, a także wybrane przykłady tkanin synagogalnych i srebrnych przedmiotów kultowych. Wystawy urozmaicają portrety wybitnych postaci, które wraz z przykładami ich pracy przybliżają tematykę tradycyjnej edukacji żydowskiej, Oświecenia, edukacji żydowskiej i nauki.
Od emancypacji do integracji – poszukiwanie tożsamości.

Znaczna część ludności żydowskiej uznała, że ​​proces emancypacji zakończył się przyjęciem niemieckiego liberalizmu, co pozwoliło jej na językową i kulturową integrację ze społeczeństwem. Niedługo później, od lat 70. XIX wieku, nasilił się ruch mający na celu nawiązanie więzi i współpracy z członkami narodu czeskiego oraz asymilację językową i kulturową Czechów. Pod wpływem nacjonalizmu w latach 90. XIX w. znacznie nasiliły się przejawy politycznego antysemityzmu i pojawiły się liczne pogłoski o mordach rytualnych (sprawa Hilsnera). Fala antysemityzmu pod koniec XIX wieku poddała w wątpliwość możliwość rozwiązania kwestii żydowskiej poprzez asymilację Niemców lub Czechów. Żydzi młodego pokolenia nie chcieli przyłączać się ani do niemieckiej, ani do czeskiej asymilacji i pragnęli odbudować własne tradycje religijne i kulturowe. Dążyli do ugruntowania swojej tożsamości poprzez wzmacnianie poczucia własnej wartości narodu żydowskiego oraz poprzez działalność społeczną, kulturalną i sportową stowarzyszeń i organizacji syjonistycznych. Ruch syjonistyczny skupił się na propagowaniu kultury żydowskiej, praw narodowych i stopniowo także na wspieraniu wysiłków zmierzających do utworzenia żydowskiej ojczyzny w Palestynie.

Powstanie Czechosłowacji i dwudziesta rocznica tzw. Pierwsza Republika przyniosła społeczności żydowskiej dobrobyt i nowe możliwości. W okresie międzywojennym w Czechosłowacji (1918–1938) uznawano narodowość żydowską, a Żydzi odgrywali znaczącą rolę w życiu gospodarczym i politycznym kraju. W oddzielnych gablotach na parterze Synagogi Hiszpańskiej możemy dowiedzieć się więcej o wkładzie żydowskich mieszkańców w gospodarkę i kulturę nowego państwa. Wkład Żydów w rozwój przemysłu odzwierciedlają liczne, istniejące do dziś, znaczące przedsiębiorstwa założone przez żydowskich przedsiębiorców. Przedstawiono także znaczące postacie życia kulturalnego – pisarzy i poetów literatury niemieckiej i czeskiej, naukowców oraz artystów wizualnych. W trzech tylnych ławkach na parterze zwiedzający znajdą medaliony dziesiątek i setek innych osobistości ze świata literatury czeskiej i niemieckiej, teatru i filmu, muzyki tradycyjnej i współczesnej, a także sztuk pięknych i architektury.

Holokaust Żydów czeskich i morawskich (1939–1945)

Istotną zaletą nowej ekspozycji jest znaczące poszerzenie przestrzeni i treści ekspozycji poświęconej Zagładzie Żydów czeskich od układu monachijskiego we wrześniu 1938 r. do zakończenia wojny w maju 1945 r., czemu poświęcona jest cała galeria Hiszpańskiej Synagogi. W 12 szklanych gablotach i 10 ekranach audiowizualnych umieszczonych w ławkach zwiedzający mogą prześledzić całą historię prześladowań, ucieczek, konfiskat i deportacji do obozów koncentracyjnych i zagłady. Osobna wystawa poświęcona jest także kulturze getta terezińskiego, w którym pracowało wielu wybitnych muzyków, artystów i pisarzy. Wyjątkową wartość mają rysunki dzieci, które powstały w kręgach artystycznych pod okiem artysty Friedla Dicker-Brandeisa (1898–1944). Łącznie wysłano 35 transportów do gett, obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady na wschodzie, przy czym od końca października 1942 r. większość z nich trafiła bezpośrednio do obozu Auschwitz II-Březinka. Ludobójstwo dokonane przez nazistów pochłonęło życie ponad 78 000 Żydów z Czech i doprowadziło do zagłady większości lokalnych społeczności żydowskich.

Prześladowania Żydów w Protektoracie Czech i Moraw, masowe deportacje, a także życie w getcie w Terezinie udokumentowane są przede wszystkim za pomocą dokumentów archiwalnych i fotografii ze zbiorów Muzeum Żydowskiego. Każdy temat i wystawa w galerii obejmuje również opcjonalną bazę danych, umieszczoną na ławce wewnątrz galerii. Można tam prześledzić dany temat w postaci osobistych historii, fotografii i wyjątkowych dokumentów, a także osobistych świadectw ocalałych. Poprzez historie rodziny Khon-Trattner i rodziny Sudova możemy prześledzić losy rodzin żydowskich od przeszłości, od czasów wojny, aż niemal do dnia dzisiejszego. Jednakże od lata 1939 r. Żydzi aktywnie angażowali się w antyhitlerowski ruch oporu w kraju i za granicą. Stanowili znaczący element krajowego ruchu oporu w Czechach, na Morawach i Słowacji, w nielegalnych organizacjach i wszystkich formach ruchu oporu narodowego. Stali się integralną częścią Czechosłowackiej Armii Zagranicznej i innych wojsk alianckich. Walczyli na wszystkich frontach II wojny światowej i znacząco przyczynili się do odbudowy Czechosłowacji.

Losy Żydów na ziemiach czeskich po 1945 roku i pod rządami komunistów

Istotną nowością wystawy jest jej ostatnia część w zimowej sali modlitewnej, poświęcona powojennej historii Żydów w Czechosłowacji w latach 1945–1989, a także okresowi późniejszemu. Za pomocą projekcji na dużym ekranie, na których wyświetlane są rzadkie materiały filmowe z epoki, oraz tablic informacyjnych, upamiętniono tu mało znane wydarzenia z powojennego życia żydowskiego w Czechosłowacji – przywrócenie nabożeństw w synagodze Starej i Nowej oraz synagodze Hiszpańskiej, a także wysiłki na rzecz odbudowy życia żydowskiego po katastrofie Holokaustu, podejmowane przy wsparciu organizacji zagranicznych, zwłaszcza Joint (Jewish Distribution Committee). Z jego pomocą zorganizowano przede wszystkim ruch Bricha - przesiedlanie bezdomnych z Polski i innych krajów dotkniętych wojną przez terytorium Czechosłowacji do Europy Zachodniej i Izraela lub za granicę.

Nadzieja na nowy początek została wkrótce zniweczona przez antysemicki reżim komunistyczny, który zaczął prześladować Żydów i organizować pokazowe procesy domniemanych agentów zagranicznych i syjonistów. Takich obywateli aresztowano, zwalniano z pracy i prześladowano przez policję. Nie mniej trudne było życie społeczności żydowskich, poddanych ścisłemu nadzorowi policji państwowej i władz komunistycznych. Poza krótkim okresem złagodzenia reżimu pod koniec lat 60. sytuacja ta trwała aż do upadku reżimu komunistycznego pod koniec 1989 roku. Przez cały okres komunizmu dochodziło również do częstych celowych zniszczeń zabytków żydowskich, starych synagog i cmentarzy żydowskich.