WNĘTRZA PAŁACOWE – MUZEUM DZIEDUSZYCKICH W ZARZECZU

Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu, mieszczące się na piętrze zarzeckiego pałacu, zostało utworzone w 2008 roku. Jest oddziałem zamiejscowym Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich i niejako uzupełnia jarosławską wystawę stałą, która poprzez artefakty prezentuje historię miasta i mieszczan. Ekspozycja prezentowana w zarzeckiej rezydencji ma dwojaki wymiar – poprzez wyjątkowe miejsce opowiada o konkretnej rodzinie i kilku niezwykle ważnych jej przedstawicielach, na czele z inicjatorką budowy pałacu Magdaleną z Dzieduszyckich Morską, czy Włodzimierzem Dzieduszyckim, twórcą Muzeum Przyrodniczego we Lwowie, natomiast poprzez losy samej rodziny szerzej prezentuje cząstkę historii Polski pod zaborami, ziemiaństwa, jako warstwy społecznej – Polaków pozbawionych własnego państwa, którzy stając w obliczu narodowej tragedii i mając pełną tego świadomość, pomimo to starali się żyć i pracować dla ojczyzny i stawali się społecznikami i filantropami, pracowali u podstaw, starali się polepszać położenie ekonomiczne włościan, wspierali w różny sposób zrywy niepodległościowe, organizowali życie kulturalne, prowadząc salony literackie, dbając, by całkowicie ono nie wygasło, zbierali i z wielkim pietyzmem przechowywali pamiątki po dawnych czasach, tworząc kolekcje, które stawały się następnie zalążkami zbiorów pierwszych polskich muzeów.

Zespół parkowo-pałacowy w Zarzeczu to jedno z najpiękniejszych tego typu założeń na Podkarpaciu. Arystokratyczną rezydencję, otoczoną romantycznym parkiem, wybudowano w latach 1807-1818 z inicjatywy Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej i jej męża, Ignacego Morskiego, według projektu cenionego architekta doby klasycyzmu, Christiana Piotra Aignera, który sławę i uznanie zdobył m.in. pracując dla rodziny Czartoryskich w Puławach i tworząc dla księżnej Izabeli Świątynię Sybilli.

Magdalena z Dzieduszyckich Morska była kobietą niezwykłą – światłą i energiczną, posiadającą liczne talenty i pasje. Urodzona w 1762 roku, jako córka Tadeusza Gerwazego Dzieduszyckiego i Salomei z Trembińskich, odebrała w rodzinnym domu solidne wykształcenie. W 1783 roku poślubiła swojego kuzyna, Ignacego, z którym zamieszkała w jego majątku w Pruchniku, a następnie w malowniczo położonym Zarzeczu. To właśnie tutaj młodzi małżonkowie postanowili osiąść na stałe i wybudować wspaniałą rezydencję, której wnętrza pani Morska urządzała z wielką pasją i smakiem. Magdalena od zawsze przejawiała zdolności twórcze, rysowała i malowała. Kochała także rośliny, zaprojektowała własny ogród i park oraz zabudowania folwarczne w swoim majątku. Wszystkie swoje przemyślenia związane z organizacją wiejskiej posiadłości oraz zakładaniem ogrodu zawarła w albumie o Zarzeczu („Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzecza w Galicyi w obwodzie Przemyskim leżącej, częścią z natury zdjętych lub uprojektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie holenderskim i angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich przez M.M.”), wydanym w 1836 roku, bogato ilustrowanym grafikami prezentującymi pałac i park, wnętrza rezydencji, zabudowania przeznaczone dla włościan, detale architektoniczne oraz własnoręcznie przez nią zaprojektowane bukiety kwiatów.

Małżeństwo Morskich nie należało do udanych. Nie doczekali się oni także potomstwa, toteż Magdalena, dziedzicząca Zarzecze po zmarłym mężu, zapisała je następnie swemu bratu, Józefowi Kalasantemu. Majątek przechodził w rodzinie Dzieduszyckich z pokolenia na pokolenie, pełniąc funkcję letniej rezydencji lub stałej siedziby rodowej. Ostatecznie Dzieduszyccy zmuszeni byli opuścić pałac podczas II wojny światowej (1944 r.), a po jej zakończeniu rezydencję przekazano w użytkowanie szkole rolniczej. Taki stan rzeczy miał miejsce do roku 1985. Od tego czasu budynek stał opuszczony. Remontu doczekał się pod koniec XX wieku, a następnie przeznaczony został na siedzibę dla kilku instytucji kultury, w tym dla Muzeum Dzieduszyckich. Od tamtej pory do pałacowych sal sukcesywnie powracają meble, stanowiące pierwotne wyposażenie pałacu, które w 1947 roku decyzją władz zostały przekazane do Muzeum w Jarosławiu.

Sale ekspozycyjne, przynajmniej w części, urządzone są zgodnie z ich oryginalnym wystrojem z I ćwierci XIX wieku, a ich aranżacja w ciągu amfiladowym została pomyślana w ten sposób, by treści przez nią przekazywane oddawały wszystkie pasje i zamiłowania Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej i by stały się one pretekstem do szerszej opowieści o życiu, zwyczajach, kulturze i mentalności XIX-wiecznej arystokracji.

Spacer po Muzeum rozpoczyna się w pokoju stanowiącym Gotowalnię, które jest pomieszczeniem podrzędnym względem pozostałych sal w amfiladzie. Stoją tu meble, służące do przechowywania ubrań i innych elementów garderoby – wysoka pięcioszufladowa komoda i szafa oraz lustro typu psyche. Wygodna kanapa i stół służyły do wypoczynku, a niciak, przy którym można było oddać się ręcznym robótkom, był mebelkiem podręcznym, niezbędnym każdej damie. Tutaj umieszczone zostały także naczynia toaletowe, srebrne i porcelanowe, pozwalające zadbać o higienę oraz niedbale odłożone wachlarze i delikatne koronkowe szale. Na ścianach garderoby zawisły grafiki modowe z pierwszej połowy XIX wieku, które uzupełniają to wnętrze, jako miejsce, gdzie pani domu szykowała się, ubierała i gotowała do wyjścia. Na grafikach można śmiało prześledzić trendy, jakie panowały wówczas w modzie – od lekkich empirowych muślinowych sukien, aż po rozłożyste suknie biedermeieru, ozdobione „baranimi udźcami”. W centrum garderoby, obok okna umieszczona została grafika – portret Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej, który dołączony był do „Zbioru rysunków…” – albumu o Zarzeczu. Ściany pokoju pomalowane zostały „w kratę”, gdyż ślady takich właśnie prostych dekoracji malarskich odkryto na piętrze pałacu zarzeckiego w trakcie prac konserwatorskich w ubiegłym stuleciu. U góry ściany garderoby zdobi ręcznie malowany fryz w formie wstęgi.

Należy podkreślić, że Magdalena Morska przez całe swoje życie bardzo interesowała się modą i zawsze, nawet już w bardzo podeszłym wieku, ubierała się zgodnie z najnowszymi trendami, co potwierdzają zachowane do dziś portrety pani na Zarzeczu. Wiedząc o upodobaniach Morskiej, w korespondencji do niej adresowanej donoszono jej o tym, jak wyglądały toalety dam na niedawno wydanych przyjęciach. Magdalena dbała o swój wygląd i uczesanie, a w jej zapiskach dotyczących wydatków często odnaleźć można informacje o zakupie tkanin lub koronek na czepce, rękawiczki, szale, czy nowe suknie. Prawdopodobnie prenumerowała także czasopismo „Dziennik mód paryskich”, które poruszało tematy związane nie tylko z modą, lecz także z literaturą.

Sypialnia Pani Domu to pokój prywatny, w którym największą uwagę przykuwa mahoniowe łóżko, przyozdobione fantazyjnie upiętym baldachimem. Jest to łóżko pochodzące z pierwotnego wyposażenia pałacu, prawdopodobnie należące do Magdaleny Morskiej. W sypialni stoi również flankowana kolumnami komoda oraz meble z czeczotki – gotowalnia i sekretarzyk – obydwa należały do hrabiny Morskiej i stanowiły wyposażenie jej sypialni na początku XIX wieku. Wnętrze dopełniają drobniejsze przedmioty – rzeczy osobiste, położone na stoliku obok łóżka oraz wyposażenie sekretarzyka (piękne ekrytuary, dokumenty, bibeloty). Niezwykłe są także wiszące na ścianach grafiki. To bukiety kwiatów, które pochodzą z albumu „Zarzecze”. Bukiety te ułożyła Magdalena z kwiatów według miesięcy ich kwitnienia, od maja do października. Oprócz grafik „kwiatowych” na szczególną uwagę zasługuje odręczny projekt okładki albumu o Zarzeczu oraz prezentowane na ścianie przy oknie grafiki ze zbiorów Macieja Putowskiego, w tym te ukazujące wnętrze rezydencji oraz pałac i park zarzecki. W sypialni stoi także piec, a ściany w górnej partii zdobi ręcznie malowany fryz, wzorowany na tego typu malowidłach z początku XIX wieku.

Morska znana była ze swoich ogrodniczych zamiłowań. Pasję tą dzieliła ze swoim bratem, Wawrzyńcem. Obje zwiedzali podczas swoich europejskich wojaży ogrody botaniczne, doradzali sobie wzajemnie w sprawach, dotyczących dbania o rośliny, wymieniali się sadzonkami, a wyhodowane przez siebie nowe odmiany róż i georginii nazwali nawzajem swoimi imionami. Magdalena kochała rośliny, uwielbiała starą dąbrowę w zarzeckim parku, odnajdywała spokój w pielęgnowaniu rabat w swoim ogrodzie i obmyślaniu nasady w taki sposób, by klomby zawsze pokryte były kwieciem.

Patrząc na ręcznie kolorowane grafiki z wyobrażeniem bukietów kwiatów, przeanalizować można także malarską pasję Magdaleny, która często sięgała po pędzle, akwarele i tusz, m.in. projektując meble, czy kompozycje kwiatowe lub ozdabiając orientalnymi motywami drzwi szaf w jednym z pokoi. Zaprojektowała klomb kwiatów kwitnących przez całe lato, którego rysunek Izabela Czartoryska umieściła w swoim dziele „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”. Szkicowała także podczas swoich wojaży, chcąc utrwalić rzeczy, które ją zafascynowały. To zamiłowanie towarzyszyło jej przez całe życie (farby są m.in. na liście sprawunków, jakie Ignacy przesyłał jej ze Lwowa, kiedy żyli już w separacji), a jego ukoronowaniem było wydanie bogato ilustrowanego albumu o Zarzeczu.

Kolejny w układzie amfiladowym pokój to Prywatny Salonik, którego ściany pokrywa tapeta na wzór francuskiej tapety z epoki. Również tutaj powróciły meble z oryginalnego wyposażenia pałacu i jest to komplet stylowych mebli, obitych morą w kolorze pudrowego różu oraz szafka i najstarszy w tym pomieszczeniu mebel – XVIII-wieczna komoda, bogato zdobiona techniką intarsji. W serwantce, zgodnie z ówczesną modą, umieszczono pamiątkowe szkło i delikatną porcelanę, a na stole rozstawiono porcelanowy serwis do herbaty. Na ścianach saloniku zawisły duże lustra oraz oryginalne XVIII-wieczne miedzioryty, oprawione w bogato zdobione (wg tradycji – osobiście przez samą Magdalenę) passepartout. Przedstawiają one m.in. różne zawody oraz sceny mitologiczne. Na kominku ustawiony jest kamienny obelisk, ciężkie kandelabry oraz orientalne wazy. W pomieszczeniu tym (podobnie jak w sypialni i garderobie) zadbano o odpowiednią aranżację okien. Dekoracja okienna została odszyta na wzór z epoki, a karnisze ozdobiły złocone zakończenia.

Taki salonik pełnił zazwyczaj rolę pokoju dziennego, gdzie pani domu spędzała czas na wyszywaniu, pisaniu listów lub piciu popołudniowej herbaty oraz na czytaniu. Magdalena prowadziła ożywioną korespondencję z członkami własnej rodziny (ogromną ilość listów wymieniała przede wszystkim z bratem Wawrzyńcem), a także z przedstawicielami elit kulturalnych dawnej Rzeczypospolitej, z którymi była w serdecznej zażyłości. Posiadała ponadto bogatą bibliotekę, którą udostępniała swoim gościom, m.in. księdzu Franciszkowi Siarczyńskiemu, późniejszemu dyrektorowi Ossolineum. Sama również sporo czytała, m.in. o historii, geografii, czy ogrodnictwie. Miała w zwyczaju do każdej ze swych licznych podróży przygotowywać się poprzez czytanie o historii i zwyczajach miejsc, do których się wybierała. Swój bogaty księgozbiór zapisała w testamencie Bibliotece Ossolineum. Jego analiza pozwala dostrzec, jak szerokie były zainteresowania pani na Zarzeczu. Również jej działalność dobroczynna związana była nie tylko z wspieraniem domów sierot, czy zgromadzeń zakonnych, lecz także z pomocą literatom, których nie stać było na wydanie własnych dzieł.