Światowid ze Zbrucza

Znalezisko z rzeki
W 1848 r. w majątku Liczkowce koło Husiatyna na Podolu, w rzece Zbrucz odkryto kamienną rzeźbę, którą Mieczysław Potocki ofiarował Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu. 12 maja 1851 r. posąg dotarł do Krakowa i został wystawiony w sali Biblioteki Jagiellońskiej przy ul. św. Anny 6. Na przełomie lat 1858/1859 r. znalazł się na pierwszej Wystawie Starożytności i od tego momentu stanowi ozdobę kolekcji muzealnej.

Rzeźba o zachowanej wysokości 257 cm wykonana została z wapienia z Miodoborów. Jest to czworoboczny słup, którego boki stanowią podłoże do pasmowo wykonanych przedstawień figuralnych. Zwieńczenie posągu to „kapelusz” nakrywający, plastycznie uformowane cztery połączone, pozbawione owłosienia, ludzkie głowy osadzone na krótkich szyjach.

Zdjęcie kolorowe. Sala wystawowa z kamiennym posągiem w kształcie czworobocznego słupa. Górna część posągu to kapelusz, pod którym znajdują się dwie twarze bogów; widać również fragment profilu trzeciej twarzy. Poniżej, do połowy wysokości słupa, przedstawione są postacie ludzi trzymające się za ręce. W dolnej części posągu wyobrażenie klęczącej postaci podtrzymującej wyższe rzędy.
Poza podziałem kompozycji na boki słupa, wyraźnie wyodrębnione są na wszystkich ścianach różnej wysokości trzy pasma poziome oddzielone plastycznymi listwami.

Trójstrefowość przedstawienia może być odzwierciedleniem przekonań jego twórców o porządku otaczającego ich świata. Miejsce naczelne zajmuje w nim czterogłowe bóstwo zaopatrzone w różne symbole, z których najbardziej czytelne są róg, pierścień, szabla i koń. Interpretuje się je jako przedmioty związane z bogiem-wojownikiem, będącym jednocześnie gwarantem ziemskiej pomyślności i dostatku (róg), chroniącym przed złymi mocami (pierścień). Byłby to bóg uniwersalny, władający wszelkimi siłami natury i bytem ludzkim.

Świat ziemski to pas środkowy; sposób prezentacji postaci interpretuje się jako /przedstawienie korowodu tanecznego. Całość podtrzymywana jest przez trzygłową postać interpretowaną jako władca państwa podziemnego. „Podtrzymywanie” to może mieć również wymiar dosłowny, gdyż bez niego niemożliwe byłoby zachowanie ładu w świecie.

Posąg zbruczański może stanowić materialny ślad idei słupa kosmicznego, który zapewniał lokalnej społeczności idealną komunikację wewnętrzną pomiędzy światem realnym i wierzeniami. Jest to element zdecydowanie wyróżniający go od innych posągów słowiańskich, które wyobrażały jedno tylko „piętro” kosmosu, a nie – jak w tym przypadku – cały wszechświat.

Posąg ze Zbrucza datowany bywa najczęściej na X lub przełom IX/X w.