Dział archeologii

Ekspozycja „Archeologia Ziemi Zawkrzeńskiej” została podzielona na zagadnienia: historia wykopalisk, epoka kamienia i brązu, wierzenia i obrządek pogrzebowy, ceramika kultowa i codziennego użytku, życie codzienne, elementy stroju i ozdoby, uzbrojenie i wyposażenie wojowników epoki żelaza oraz średniowiecze i czasy nowożytne. Znajdują się tu najciekawsze obiekty ze zbioru liczącego kilka tysięcy zabytków archeologicznych, który obejmuje wytwory ludzkich rąk datowane od środkowej epoki kamienia (8000-4500 l.p.n.e.) po późne średniowiecze (XIV-XV w.).

W kolekcji najstarsze są kamienne narzędzia sprzed 4000-6000 lat: granitowe toporki i krzemienne siekierki. Interesujący jest granitowy, okazały topór z guziczkowatym obuchem, uznawany za symbol władzy, znaleziony w Głużku. W przestrzeni dedykowanej epoce brązu (1800-700 l. p.n.e.) znajdują się rzadkie rogowe motyki oraz narzędzia, na szczególną uwagę zasługuje siekierka z geometrycznym ornamentem u nasady na trzonek, datowana na wczesną epokę żelaza (700-500 l. p.n.e.). O towarzyszącej człowiekowi od najdawniejszych czasów potrzebie otaczania się pięknymi przedmiotami świadczą zdobione bransolety z brązu. Najstarszą część kolekcji uzupełniają gliniane naczynia, identyfikowane z ludami kultury łużyckiej.

Ważnym elementem wystawy jest rekonstrukcja grobowca książęcego typu Lubieszewo z I w.n.e., odkrytego w 1978 r. w Zgliczynie Pobodzym. Bogato wyposażony pochówek szkieletowy był pierwszym tego typu obiektem, odkrytym w północno-wschodniej Polsce. Bez odpowiedzi pozostaje pytanie, kim był mężczyzna pochowany w okazałym grobowcu, wyróżniającym go spośród innych grobów na cmentarzysku. Być może zmarły był przywódcą plemienia, które strzegło dogodnej przeprawy przez Wkrę i miejscowego odcinka odgałęzienia szlaku bursztynowego? Z pewnością był osobą zajmującą najwyższą pozycję w tej społeczności, którą podkreślono poprzez formę pochówku i kosztowne dary grobowe.
O udziale grup ludzi tu mieszkających w wymianie handlowej w pierwszych wiekach naszej ery świadczą importy rzymskie: brązowe i szklane naczynia, jak również znaleziska starożytnych monet.

Najliczniejszą grupę obiektów na wystawie stanowi wyposażenie zespołów grobowych, pozyskane przez pracowników Muzeum w czasie badań archeologicznych, prowadzonych na wielokulturowych cmentarzyskach w Stupsku i Dąbku, datowanych na II w.p.n.e. – IV w.n.e., oraz w Modle ( I-IV w.n.e.), użytkowanych przez ludność kultury przeworskiej, utożsamianą z ludem Wandalów, a następnie przez ludność kultury wielbarskiej, identyfikowaną z ludem Gotów.

Ludność kultury przeworskiej (II w.p.n.e. – II w.n.e.) stosowała obrządek ciałopalny, zgodnie z ówczesnymi wierzeniami zmarłych wyposażano w przedmioty codziennego użytku.
W dobrze zachowanych pochówkach odkryto liczne naczynia gliniane, wśród nich na stanowisku w Modle wyjątkową czarną popielnicę z wklęsłym dnem, zdobionym rytym motywem solarnym. W dobrze zachowanych obiektach znajdowały się ponadto: gliniane przęśliki, igły, dłutka, szydła, noże, brzytwy, osełki kamienne, krzesaki, ozdobne szpile kościane i brązowe. W męskich pochówkach występowały charakterystyczne elementy rytualnie niszczonego uzbrojenia: groty włóczni, oszczepów, miecze, okucia tarcz, nity oraz ostrogi, kabłąkowe i dużo rzadsze krzesłowate. Na stanowisku w Stupsku odkryto zespół grobowy pełnozbrojnego wojownika z I w.n.e., zapewne dowódcy drużyny, wyposażonego m.in. w żelazny miecz z pochwą, włócznię oraz tarczę z centralnym, półkolistym wzmocnieniem.

Do najbardziej charakterystycznych cech kultury wielbarskiej (od II w.n.e.) zalicza się stosowanie w obrządku pogrzebowym birytualizmu – zarówno pochówków szkieletowych, jak i kremacji. Odmiennie, niż u ludów kultury przeworskiej, obowiązywał zakaz wkładania do grobów przedmiotów wykonanych z żelaza, czyli elementów uzbrojenia i narzędzi.

Wśród darów grobowych znalazły się natomiast bogate zestawy elementów kobiecego stroju: fibule, paciorki szklane i bursztynowe, wisiorki, bransolety. Na szczególną uwagę zasługuje zbiór żelaznych i brązowych zapinek, służących do spinania szat i będących jednocześnie ozdobą kobiecego i męskiego stroju. To jedna z cenniejszych kolekcji rzemiosła z okresu rzymskiego w zbiorach muzealnych na Mazowszu.

Przejście do średniowiecza wyznacza jeden z najcenniejszych obiektów prezentowanych na ekspozycji archeologicznej. To kamienna, wczesnopiastowska rzeźba – bóstwo pogańskie z Małocina, datowane na VII –VIII w., które spina przedwojenną historię Muzeum z teraźniejszą. To jedyny zabytek z dawnych zbiorów, który przetrwał II wojnę i był impulsem do reaktywowania Muzeum w 1963 r.

Niezwykle ciekawe są również elementy uzbrojenia średniowiecznych wojów: miecz żelazny z XI w. typu wikińskiego, znaleziony pod Żurominem, jak również żeleźce toporów bojowych. Cennym obiektem jest również dobrze zachowany miecz z profilowaną gałką głowicy rękojeści z XV w., znaleziony w Zielonej.

Duży zbiór przedmiotów codziennego użytku, datowanych na XI-XV w., pochodzi z badań podgrodzia i grodziska w Szreńsku, są to m.in.: szydła rogowe, przęśliki, igły kościane, podkówki, groty strzał od kuszy i łuku. O handlu na wielką skalę świadczą odkrywane, z reguły przypadkowo, skarby srebrnych monet i ozdób. Skarb ze Stryjewa Wielkiego, który liczył blisko 10 tysięcy monet, bitych niemalże we wszystkich ważniejszych mennicach XI-wiecznej Europy. Interesujące są również dwa skromniejsze znaleziska gromadne monet z XV w.: skarb z Giedni, który liczy 103 krzyżackie szelągi, odnalezione w całym glinianym naczyniu oraz skarb monet polskich i krzyżackich z Gadomca, liczący 131 monet w glinianym naczyniu w kształcie pucharka na nóżce, zdobionego ornamentem stempelkowym.

W tej części wystawy zwraca również uwagę łódź-dłubanka, wydrążona z pnia, znaleziona w starorzeczu rzeki Wkry w Radzanowie i przekazana do Muzeum. Takich łodzi używano przez setki lat, tę prawdopodobnie można datować na XII-XV w.

Wystawa została zaprojektowana przez www.ekspozycje.com.pl