Muzeum - Zamek Górków w Szamotułach

Muzeum

Szamotulskie muzeum istnieje już ponad 60 lat, ale tradycje muzealne w naszym mieście sięgają znacznie dalej. W 1840 roku powstało tu Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych z Jędrzejem Moraczewskim na czele. Było to pierwsze towarzystwo archeologiczne w Polsce. Pomimo krótkiej sześcioletniej działalności, powstały podwaliny do rozwoju szamotulskiego muzealnictwa.
W okresie międzywojennym dostrzegano potrzebę powołania w naszym mieście muzeum. Starania o utworzenie takiej placówki podejmował szamotulski oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Te zabiegi popierali m.in. miejscowi artyści. Być może, gdyby nie wybuch II wojny światowej i przemianowanie baszty na siedzibę Hitlerjugend, udałoby się tego dokonać?
W 1956 roku zorganizowano w baszcie wystawę z okazji 500-lecia nadania praw miejskich. W rok później 22 czerwca otwarto Muzeum Ziemi Szamotulskiej.
Pierwszym kierownikiem placówki został archeolog Janusz Łopata Łowiński. Wraz ze swą żoną Jadwigą Tereszkowską, etnografem, wspólnie objeżdżali powiat i pozyskiwali cenne pamiątki. Ich zaangażowanie zostało dostrzeżone – muzeum otrzymało wyróżnienie w ogólnopolskim konkursie za działalność popularyzatorską i oświatową, zaś samego J. Łopatę powołano do komisji pedagogiki muzealnej przy Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki.
W pierwszych latach funkcjonowania placówka była czynna codziennie, poza poniedziałkiem, w godzinach od 16 do 19, zaś w niedzielę od godziny 10 do 15.
Od lat 70. Przed instytucją stanęły nowe wyzwania – trwał remont zamku, budowano nową oficynę i remontowano XVIII-wieczny obiekt, w którym urządzano ekspozycję etnograficzną. W 1990 roku otwarto dla zwiedzających zamek i przemianowano jednostkę na Muzeum Zamek Górków, nawiązując do czasów świetności miasta i założenia obronnego. Zamek trzeba było na nowo wyposażyć. W latach 90-tych XX wieku zaczęto tworzyć kolekcje ikon. W 1997 roku oddano też ekspozycję stałą w baszcie. W 2000 roku muzeum powiększyło się o XIX-wieczny spichlerz, odrestaurowany przez firmę EuropolGaz”.
Szamotulskie muzeum od 1998 roku jest jedną ze 123 placówek wpisanych do Państwowego Rejestru Muzeów. Założenie usytuowane jest w parku zamkowym, gdzie zachował się fragment fosy. Obecnie obejmuje zamek, pełniący funkcję muzeum wnętrz, basztę z wystawą o dziejach miasta, oficynę z ekspozycją etnograficzną i spichlerz będący miejscem wystaw czasowych.
Muzeum Zamek Górków przede wszystkim gromadzi, opracowuje i przechowuje zabytki – w swoich zbiorach posiada ich kilkanaście tysięcy. Jedną z form działalności jest wystawiennictwo – wiele ekspozycji zostało wyróżnionych nagrodami. Szamotulskie zbiory były prezentowane na licznych wystawach w Polsce i za granicą. Ukoronowaniem tych działań była prezentacja ikon w katedrze w Weronie. Niezwykle bogata jest też oferta wydawnicza muzeum – ukazały się zeszyty muzealne, w których popularyzujemy wiedzę o przeszłości regionu, wystawom często towarzyszą katalogi i foldery, wydano też album z widokami powiatu szamotulskiego. W ofercie muzeum ważne miejsce zajmuje edukacja – wykłady, prelekcje, lekcje muzealne czy warsztaty zarówno dla młodzieży, jak i seniorów. Szamotulskie muzeum przez ponad 60 lat swojego istnienia, wyraźnie zaznaczyło swoją obecność, zarówno w mieście i regionie, jak i w Polsce. Wizytówką naszej placówki jest Czarna Księżniczka – Halszka z Ostroga i kolekcja ikon. Wciąż staramy się pozyskiwać nowe obiekty i budować tożsamość lokalnej społeczności. Przywracamy pamięć o dawnych mieszkańcach regionu – poprzez nasze działania wystawiennicze i edukacyjne przypominamy o bogactwie dziejów naszego miasta.
Monika Romanowska Pietrzak

Zamek – Galeria Wnętrz
Galeria Malarstwa Współczesnego – Deska

Deska to skromny przedmiot, który nie doczekał się, jak wszystko co pozornie banalne, należnej sobie monografii. W polskiej sztuce zauważył to wizjoner teatru, malarz Tadeusz Kantor. „Chciałbym aby kiedyś profesor Mieczysław Porębski napisał mały esej o tym biednym przedmiocie”, życzył sobie Kantor. Stało się tak po jego śmierci, powstała skutkiem tego życzenia książka była inspiracją dla powstania kolekcji, którą Muzeum – Zamek Górków zaczęło z powodzeniem tworzyć pod koniec 2005 roku.
Miejsce, powstania jedynej w Polsce kolekcji współczesnego malarstwa na desce jest nieprzypadkowe. W Szamotułach znajduje się jeden z największych w Polsce zbiorów prawosławnych ikon. Anonimowe deski z dawnych wieków zyskały nowy wyraz w konfrontacji ze współczesnym malarstwem. Bezimiennym mistrzom ikony, z ich głęboko abstrakcyjnymi wyobrażeniami, towarzyszą teraz prace wybitnych polskich artystów współczesnych między innymi: Jerzego Nowosielskiego, Tadeusza Brzozowskiego, Erny Rosenstein, Janiny Kraupe, Józefa Robakowskiego, Zbigniewa Makowskiego, Jana Berdyszaka, Leona Tarasewicza, Edwarda Dwurnika, Jarosława Modzelewskiego, Andrzeja Szewczyka, Marka Chlandy, Grzegorza Sztwiertni, Piotra Lutyńskiego.
Muzea, w których można oglądać ich prace, stwarzają warunki do odwiedzania rejonów poznania, zarezerwowanych dla najbardziej wymagających odbiorców sztuki. Tak było i dawniej kiedy w rezydencjach ziemiańskich, a taką rolę spełniał w swojej historii Zamek Górków, zbierano sztukę najwyższych lotów nie zawsze zrozumianą przez współczesnych.
Odbiorca dostrzeże w deskach inspiracje charakterystyczne dla sztuki tworzonej w powojennej Polsce. Wszystko to na biednym, kantorowskim przedmiocie, jakim jest deska.
W kolekcji Muzeum – Zamek Górków gromadzone są pracę wyłącznie polskich artystów, powstałe nie wcześniej niż w 1945 roku. To przemyślana decyzja. Spokojowi i harmonii ikon przeciwstawiamy dramatyczne wizje artystów, którym przyszło tworzyć po traumatycznym eksperymentach ideologiczno społecznych dwudziestego wieku. Tragiczne doświadczenia odcisnęły swoje piętno na dwudziestowiecznych artystach, być może najwybitniejszego pokolenia w dziejach polskiej sztuki.

Muzeum – Ikony

Kolekcja ikon
Początek szamotulskiej kolekcji przypada na 1994 rok. Muzeum zaczęło wtedy otrzymywać obiekty sztuki cerkiewnej zatrzymane przez służby celne przemytnikom na granicy.
Kolekcja liczy około 1200 obiektów. Z tego tylko około 350 ikon znajduje się na ekspozycji stałej. W skład zbioru wchodzą: ikony wykonane tradycyjną techniką, czyli temperą na desce – około 750 obiektów, metaloplastyka (ołtarzyki podróżne, krzyże i plakiety metalowe) – około 300 obiektów oraz tzw. drobnica (czyli małe medaliony wykonane techniką emalii) – 141 obiektów. Najmniejszą częścią zbioru są cerkiewne utensylia. Jest to zaledwie kilka lampek oliwnych i tzw. ręczników na ikony.
Zbiór nie ma charakteru jednorodnego, ikony pochodzą z różnych warsztatów Rosji, dzisiejszej Ukrainy i Białorusi. W pewnym stopniu wskazać możemy poszczególne szkoły ikonopisarskie: Palech, Mstiera, Chołuj, Moskwa. Pojawiają się też ikony charakterystyczne dla staroobrzędowców, z metalowymi formami na drewnianym podobraziu. Oprócz ikon kanonicznych wykonanych w dobrych pracowniach ikonopisarskich, znaczną część kolekcji stanowią obiekty powstałe w małych warsztatach rzemieślniczych, realizujących zamówienia ubogich klientów. Do tej grupy obiektów zaliczamy tzw. krasnuszki – zwane inaczej ikonami suzdalskimi, podkładnice – ikony wykonane specjalnie pod metalowe ryzy oraz oleodruki na desce i blasze. Ikony te charakteryzują się zazwyczaj dość niskim poziomem technicznym i artystycznym. W zbiorze dominują głównie prace XIX-wieczne. Najstarsze ikony datowane są na wiek XVII. Kilka ikon pochodzi z XVIII stulecia. W kolekcji najwięcej jest ikon z wizerunkami Matki Bożej – w różnych wariantach ikonograficznych i świętych – tu palma pierwszeństwa zdecydowanie przypada świętemu Mikołajowi Cudotwórcy. Wśród ikon chrystologicznych najczęściej pojawia się Chrystus Pantokrator, a najrzadziej Mandylion. Najmniejszą grupę stanowią przedstawienia ikon kalendarzowych i świątecznych.
Ikony metalowe podzielić można na trzy grupy: krzyże, plakiety i ołtarzyki podróżne. Ich proweniencja i datowanie nie są zbadane. W przypadku pojedynczych obiektów wskazać można ich pochodzenie: Guślice, Pomorcy – Wyg, Moskwa. Obiekty pochodzą z okresu od XVII do XX stulecia.
Najciekawszą grupę stanowi jednak zbiór małych ikon emaliowanych, najprawdopodobniej jedyny taki w Polsce. Te niewielkie plakietki służyły głównie do ozdoby ksiąg i szat liturgicznych. Ich popularność przypadła szczególnie na XVIII, XIX i początek XXwieku. Wyróżniamy trzy wiodące ośrodki: Moskwę, Sankt Petersburg i Rostów Wielki. Najwięcej zachowanej do czasów współczesnych „drobnicy” pochodzi z Rostowa. Także w Muzeum – Zamek Górków stanowi ona znaczną część zgromadzonej kolekcji.
Muzeum jest również właścicielem ikony współczesnej prezentującej Matkę Bożą z Dzieciątkiem autorstwa Jerzego Nowosielskiego.
Kolekcja ikon jest niewątpliwie wiodącą na tle pozostałych zbiorów muzeum. To ona rozsławiła placówkę na całą Polskę i kraje Europy.
Anna Król
Więcej szczegółowych informacji znajdziecie Państwo w:
Anna Król, Prezentacja kolekcji ikon Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach, w: Ikonosfera, A. Jurgilewicz-Stępień, K. Stawecka (red.), „Zeszyty Muzealne”, nr 1, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2012, s. 93-106.
Anna Król, Ikony ze zbiorów Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach, w: Rosjanie – historia i kultura, U. Nowakowska (red.), Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Szreniawa 2014, s. 27-37.
Anna Król, O technice emalii na przykładzie obiektów z szamotulskiego zbioru, w: Ikona i Logos, A. Jurgilewicz-Stępień, A. Kułak, M. Marcinkowska (red.), „Zeszyty Muzealne”, nr 1 , Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2019, s. 101-108.
Anna Król, Kolekcja sztuki cerkiewnej w Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach, w: Kronika Wielkopolski, Nr 3(171), Poznań 2019, s. 100-106.

Maksymilian Fryderyk Ferdynand Rabes

Maksymilian Fryderyk Ferdynand Rabes urodził się w 1868 roku w Szamotułach. Od najmłodszych lat przejawiał zdolności artystyczne. Malarstwo studiował w Berlinie. Odbywane od wczesnej młodości podróże zagraniczne stały się inspiracją dla jego impresjonistycznej twórczości. Pierwszą wyprawę – do doliny Mozeli – odbył w wieku piętnastu lat. Z tego czasu pochodzą najwcześniejsze szkice z Niemiec, Francji i Luksemburga. Jedna z kolejnych podróży zaowocowała cyklem prac przedstawiających krajobrazy sycylijskie. W latach dziewięćdziesiątych Rabes udał się na Bliski Wschód, który odtąd stał się głównym tematem jego artystycznych zainteresowań. Z wyprawy do Egiptu, Palestyny i Syrii artysta przywiózł liczne studia malarskie. W 1898 roku w towarzystwie niemieckiej pary cesarskiej odwiedził Nubię i Sudan, zaś w 1903 roku Algier. Dziewięć lat później odbył podróż do Hiszpanii i Maroka. Obrazy pochodzące z okresu fascynacji Bliskim Wschodem, przedstawiające tamtejsze, egzotyczne dla Europejczyków, elementy krajobrazu, architektury i folkloru, przez co do dzisiaj cieszą się zainteresowaniem kolekcjonerów na całym świecie. Twórczość Rabesa nie ogranicza się do malarstwa sztalugowego – jest on także autorem kilku malowideł ściennych. Trzy dzieła tego typu zdobią foyer teatru we Wrocławiu.
Rodzinne miasto malarza – Szamotuły, zostało przez niego obdarowane obrazem, który stanowił ozdobę gabinetu burmistrza Szamotuł, obecnie obraz ten wchodzi w skład kolekcji Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach. W Muzeum zobaczyć można jedyną w Polsce kolekcję obrazów artysty. Na ekspozycji znajduje się dziesięć obrazów Rabesa, z czego siedem stanowi własność Muzeum – Zamek Górków.
Maksymilian Rabes był profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Zmarł w Wiedniu, w 1944 roku.

Wystawa „Chwała Pacykowianom”

Ci, którzy w najbliższym czasie odwiedzą muzeum w Szamotułach mają szansę poobcować z przedmiotami, które są nie tylko piękne, ale jednocześnie unikatowe. Od 7 listopada w Zamku Górków można oglądać wystawę „Chwała Pacykowianom” na której pokazano 230 figur pochodzących z wytwórni w Pacykowie. W gablotach znalazły się dekoracyjne figury: dziewcząt, młodych dam w ubraniach i fryzurach charakterystycznych dla dwudziestolecia międzywojennego, tancerek, kobiet w strojach ludowych, postaci inspirowanych światem commedia dell’arte (Arlekin i Kolombina, Pierrot), obiektów nawiązujących do tematyki ludowej (np. Baba z gęsią), folkloru (Harnaś, Góral, Krakowiak) czy Huculszczyzny. Wreszcie postaci historyczne – Bartosz Głowacki, Tadeusz Kościuszko, Fryderyk Chopin. Sporo jest też figur zwierząt – psy, sowy, małpki, słonie, tygrysy, lwy, koty, gęsi, kury, indyki, perliczki, koń i kozioł. Odrębną grupę stanowią figury nawiązujące do stylistyki wiedeńskich wyrobów (Dama z koszykiem, Koncertująca para). Obiekty, od maleńkich kilkucentymetrowych do dużych prawie półmetrowych, zachwycają swoją kruchością i finezją. Piękne, pastelowe kolory, ciekawa, wysmakowana forma budzą autentyczny podziw. Wystawa wprowadza w świat choć niezwykle kruchy, to jednak elegancki i wyrafinowany, delikatny i pełen wdzięku.
Założycielem „Pierwszej Galicyjskiej Fabryki Artystycznych Fajansów i Terrakoty Pacyków” był Aleksander Rogala Lewicki. Niedaleko Stanisławowa w 1912 roku powstała wytwórnia, której sprzyjały zarówno warunki (łatwy dostęp do wody – rzeka Bystrzyca ) i istniejące w regionie tradycje garncarskie oraz, co nie bez znaczenia, wykwalifikowana siła robocza. Ponadto brat Aleksandra, Kazimierz prowadził we Lwowie przy Rynku Mariackim 5 sklep z porcelaną i posiadał własną malarnię wyrobów porcelanowych. Wybuch I wojny światowej i zniszczenie wytwórni sprawił, że działalność fabryki w Pacykowie przerwana została na kilka lat. Produkcję ponownie wznowiono i z powodzeniem realizowano aż do 1939 roku. I choć po II wojnie światowej planowano wskrzesić działalność fabryki i zlokalizować ją na terenie Kielecczyzny, te plany już nie doczekały się realizacji.
Dziś wyroby z Pacykowa znają przede wszystkim kolekcjonerzy, antykwariusze czy muzealnicy. Czasami też można je oglądać je jako dekoracje filmowe (np. w „Rewersie” Borysa Lankosza). I aż trudno uwierzyć, że przed 1939 rokiem figury pacykowskie były popularne i cenione nie tylko w Rzeczpospolitej, ale i za granicą. Na Targach Wschodnich we Lwowie (usytuowanych na terenie dzisiejszego Parku Stryjskiego) Pacyków posiadał własny pawilon. Swoje wyroby prezentował m.in. na Targach w Poznaniu, we własnym pawilonie w Lipsku, ponadto w Wiedniu czy Nowym Jorku. W efekcie, już rok po uruchomieniu produkcji, sprzedawano je w całej niemalże Europie, w Chinach czy Ameryce. Nabywcy zachwycali się urodą pacykowskich figurek, a przystępna cena pozwalała skutecznie konkurować z wyrobami innych wytwórni. Fabryka działała niespełna trzydzieści lat, ale to, co ocalało wciąż budzi zainteresowanie i zachwyt. Jej znakiem rozpoznawczym była masa ceramiczna o jasnokremowym kolorze i malowanej dekoracji z charakterystycznym świetlistym wykończeniem. Wyroby z Pacykowa produkowano nie tylko z dobrych jakościowo materiałów, ale dbano też o ich wysoki poziom artystyczny. W 1922 roku „Tygodnik Ilustrowany” (nr 40, s.645) pisał o „pierwszorzędnych rzeźbiarzach i malarzach, którzy wykonywają cenne modele i dlatego „Pacyków” tak pod względem rzeźby, jak i malarstwa stoi dziś bardzo wysoko, wyroby jego rozchodzą się po całym świecie sławiąc zarazem sztukę polską. A trzeba przyznać, że wyroby Pacykowskie są bardzo gustowne i stosunkowo do fabryk zagranicznych tanie, to tez znajdują licznych odbiorców”.
W pierwszym okresie działalności (1912-14) fabryką kierował Czech Antoni Capek, a od 1924 roku Wilhelm Thomasch rzeźbiarz ceramik pochodzący z Austrii i związany z wiedeńską wytwórnią Goldscheidera. Świetni fachowcy, stosowanie wysokiej jakości materiałów oraz utalentowani projektanci, których zatrudniano bądź nawiązywano z nimi współpracę – to elementy składające się na powodzenie Pacykowa. Inspirowano się m.in. twórczością Antoniego Sulimy Popiela (np. Chłop z prosięciem, Wieśniaczka). Projektowali dla Pacykowa Luna Drexlerówna. Wacław Szymanowski oraz Tadeusz Błotnicki.
W 2001 roku kilkadziesiąt fajansów z Pacykowa pokazano na czasowej wystawie w Kozienicach. Po 18 latach od tamtej ekspozycji, w Szamotułach przygotowano wystawę, gdzie znalazło się ponad 200 obiektów. Jak podkreślają znawcy tematu to nie lada gratka nie tylko dla kolekcjonerów, ale i badaczy. Po raz pierwszy bowiem zaprezentowano tak bogaty dorobek tej zapomnianej wytwórni. Pokazywane w Szamotułach figury, choć często powtarzają te same motywy, różnią się wielkością i dekoracją malarską. Obok monochromatycznych są i wielobarwne, gdzie perfekcyjnie nałożony kolor podkreśla detale. Figurom postaci towarzyszą realistyczne figury zwierząt. Za pomocą modelunku i nałożonego koloru oddano ich charakter. W ekspozycji znalazły się np. 23 figury psów różnych ras – owczarki, mopsy, charty, jamniki, dingo, bernardyn, buldog. Przyglądając się im, widzimy jak wiernie odtworzono każdy szczegół i w tym momencie zaczynamy dostrzegać na czym polegał fenomen Pacykowa. Figurki piękne, w dobrym guście, starannie wykonane były pożądaną ozdobą domu mieszczańskiego czy inteligenckiego. Były też niezwykłym świadectwem talentu artystycznego, marketingowego i podziwiając je nie sposób oprzeć się myśli, że trafiając na zagraniczne rynki, dobrze świadczyły o miejscu, gdzie je wyprodukowano.
W szamotulskim zamku pokazano eksponaty pochodzące ze zbiorów Muzeum – Zamek Górków oraz dwóch prywatnych kolekcji – Państwa Doroty i Pawła Sobaszkiewiczów oraz Pana Wojciecha Napierały. W czasie wernisażu opowiadali Oni m.in. o tym, jak rozpoczęła się Ich przygoda z Pacykowem i jak trudno pozyskać kolejne figury. Wśród licznie zgromadzonych tego dnia Gości była też Pani dr Anna Wiszniewska z Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, która podkreślała wyjątkowy i unikatowy charakter wyrobów z Pacykowa.
Wystawie towarzyszył katalog „Chwała Pacykowianom – katalog wystawy wyrobów Polskiej Fabryki Fajansów „Pacyków” w Pacykowie”, wydany w twardej oprawie i liczący 160 stron.
Wystawa „Chwała Pacykowianom” czynna w Zamku Górków do 26 grudnia 2022 r.. Kurator wystawy Michał Kruszona, Aranżacja plastyczna Małgorzata Rynarzewska.